اسماعیل، امامزاده

اسماعیل، امامزاده \ emām-zāde esmāˀil\ ، بقعه‌ای متعلق به یکی از اعقاب امام حسن(ع) در اصفهان. سلسله‌نسب اسماعیل در کتیبۀ بقعه ذکر شده است (نک‍ : گدار، 139؛ قس: جابری، 186). 

بنای کنونی امامزاده از دورۀ صفوی است. قدیم‌ترین‌کتیبه‌ای که در این بنا وجود دارد، بر سنگ قبر قاضی صفی‌الدین محمد بن ملاعلی زواره‌ای عمدةالقضات (د 995ق) است که اکنون در ایوان غربی امامزاده قرار دارد. بنای امامزاده گویا در دورۀ شاه‌عباس یکم (سل‍ : 996- 1038ق) آغاز شده، و در دورۀ شاه صفی (سل‍ : 1038-1052ق) پایان یافته است. کتیبه‌ای از کاشی معرق به خط ثلث و به قلم محمدرضا امامی در 1043ق، بر ایوان اصلی بنا تعبیه شده است (گدار، 134-135, 142؛ نیکزاد، 127- 128؛ هنرفر، گنجینه...، 534-535). همچنین سنگ‌نبشته‌ای به خط ثلث و به قلم محمدمحسن امامی دربارۀ تعمیر ساختمان در 1114ق/ 1702م، یعنی زمان شاه سلطان حسین (سل‍ : 1105-1135ق)، موجود است.
مجموعۀ بنای امامزاده اسماعیل مشتمل است بر حرم امامزاده و متعلقات آن، همچون دهلیز، هشتی، دالان و مقبرۀ درویشان، صحن و مدرسۀ علمیه و مدخل چهارسوق که پیوسته به حرم، مقبره و مسجد شعیا (اِشَعیا) قرار دارد. ناهمگونی مجموعه بازگوکنندۀ تطور تاریخی ـ معماری آن است. در داخل حرم، بیشتر دیوارها، طاقچه‌ها، نورگیرها، مقرنسها، گنبد و... با گل و بوته‌های گچی به رنگهای زرین، سرخ و سرمه‌ای تزیین شده‌اند. بیشتر سطح ازاره را سنگهای شش‌گوشۀ گل‌برجسته پوشانده است. ضریح امامزاده منبت و خاتم است و شبّاک فلزی دارد (نک‍ : سدیدالسلطنه، 75؛ گدار، 131-134, 141؛ نورصادقی، 152؛ پژوهشهای میدانی مؤلف). شبکۀ قوسی (کاربندی) گنبد همچون گنبدهای مساجد بزرگ اصفهان، مبتنی بر سه‌کنج است (نورصادقی، همان‌جا؛ EWA، ذیل «هنر صفوی»، بخش «معماری»). طرح و نقش درونی این گنبدها نشان‌دهندۀ علاقۀ عمومی هنرمندان مسلمان به نمود آرایشیِ آثاری است که خلق کرده‌اند. این گنبد از بیرون با نقوش و رنگهای روشن کاشی معرق زینت یافته است و شاید مربوط به دوران شاه عباس و شاه صفی باشد (نورصادقی، همان‌جا؛ هنرفر، همان، 524، 537؛ پژوهشها...). 
در موازات ضلع شمالی گنبدخانۀ حرم، دهلیزی با پوشش قوسی وجود دارد که بر دیوارهای گچی آن، شمایل حضرت علی و حسنین (ع)، و ابوالفضل العباس مشاهده می‌شود. ازاره‌ها از کاشی است و ستاره‌های کوچک هشت‌پر آن هفت‌رنگ است. در انتهای شرقی آن، دری منبت‌کاری‌شده به سوی مقبرۀ شعیا وجود دارد که نامهای امامان بر آن حک شده، و گمان می‌رود که در دورۀ آل مظفر (718-795ق) ساخته شده است (جابری، 189؛ مجدزاده، 79، 80؛ پژوهشها). 
مجموعۀ امامزاده دارای صحنی وسیع است که در عین حال، گذرگاهی است برای اهالی محل. حجره‌های طلاب در بخش شمالی آن است. از جمله اجزای قابل ملاحظۀ صحن، دو سنگاب است. در اطراف صحن، صفه‌هایی وجود دارد که پشت‌بغلهای آنها از کاشیهای هفت‌رنگ با زمینه‌های آبی، زرد و سبز پوشیده شده است. ورودی چارسوق در گوشۀ جنوب غربی صحن است. این چارسوق گنبدی بزرگ و آجری با رسمی‌بندی دارد (نک‍ : نورصادقی، 150؛ هنرفر، همان، 521، 538؛ پژوهشها). 
یک درگاه از حرم امامزاده راه به مقبرۀ شعیا دارد. این مقبره به اندازۀ امامزاده مزین نیست، ولی طاق آن قطاربندی است و ضریح چوبی گره‌چینی دارد (نک‍ : گدار، 131-132؛ نیز پژوهشها). 
اجزای گوناگون بنای امامزاده اسماعیل را در دورۀ معاصر مرمت کرده‌اند. این بنا در زمرۀ ابنیۀ تاریخی ایران ثبت شده است (نک‍ : جابری، همان‌جا؛ نیکزاد، 123؛ اسمیت، 331؛ گدار، 131؛ هنرفر، «گزارش...»، 58). 

مآخذ

جابری انصاری، حسن، تاریخ اصفهان و ری، اصفهان، 1321ش؛ سدیدالسلطنه، محمدعلی، سفرنامه، به‌کوشش احمد اقتداری، تهران، 1362ش؛ مجدزادۀ صهبا، جواد، «درِ تاریخی امامزاده اسماعیل اصفهان»، یادگار، 1323ش، س 1، شم‍ 4؛ نورصادقی، حسین، اصفهان، تهران، 1316ش؛ نیکزاد امیرحسینی، کـریم، تاریخچـۀ ابنیـۀ تـاریخی اصفهـان، اصفهـان، 1335ش؛ هنـرفـر، لطـف‌الله، «گزارش نمایندۀ باستان‌شناسی اصفهان»، آموزش و پرورش، 1336ش، س 28، شم‍ 1؛ همو، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، 1344ش؛ نیز پژوهشهای میدانی مؤلف؛ نیز:

EWA; Godard, A., «Iṣfahān», Athār-é Īrān (Annales du service archéologique de l'Īrān), 1937, vol.II(1); Smith, M. B., «The Manārs of Isfahān», ibid., 1936, vol. I(2). 
یدالله غلامی (دبا)