اسم

اسم در زبان بلخی دارای 2 حالت فاعلی (صریح یا مستقیم) و غیرفاعلی (غیرصریح یا غیرمستقیم)، و 2 شمار مفرد و جمع است. رایج‌ترین نوعِ صرف اسمْ صرف اسمهای مذکر مختوم به (a-)یِ باستانی است. پایانه‌های صرف این نوع اسمها عبارت‌اند از فاعلی مفرد: -o، غیرفاعلی مفرد: -i یا -e، فاعلی جمع: -e ، غیرفاعلی جمع: -ano . بعدها، در نتیجۀ حذف تمایز میان مصوتهای پایانی، این نظام صرفی به دو صورت کاهش یافت: صورتی بی‌نشانه که در خط به -o ، -i یا -ø (صفر) ختم می‌شود و بر هر دو شمار مفرد و جمع دلالت می‌کند، و صورتی نشان‌دار، مختوم به -ano، کـه تنها بر شمار جمع دلالت می‌کند (سیمزـ ویلیامز، «اسناد...»، 24). 
در زبانهای ایرانی میانۀ غربی (پارتی یا پهلوی اشکانی و فارسی میانه یا پهلوی ساسانی)، اسمْ نخست دارای 2 حالت فاعلی و غیرفاعلی، و 2 شمار مفرد و جمع بود. حالت فاعلی، که بازماندۀ حالت نهادی باستانی بود، بر نهاد جمله و گاه بر مفعول مستقیم دلالت می‌کرد؛ اما حالت غیرفاعلی، که بازماندۀ حالت اضافی باستانی بود، بر مفعول مستقیم و غیرمستقیم، مضاف‌الیه، متمم حرف اضافه و عامل در ساخت مجهول دلالت می‌کرد (رضایی، 52؛ نیز نک‍ : زوندِرمان، «پارتی»، 130، «فارسی میانه»، 154). پایانه‌های صرف اسم در این دو زبان عبارت بودند از (قس: اَشه، 7-10): 

اما تمایز حالت به‎تدریج از میان رفت، به‌گونه‌ای‌که مثلاً در فارسی میانۀ مانوی، که گونۀ متأخر فارسی میانه را می‌نمایاند، حالت غیرفاعلی فقط در اسامی خویشاوندی مختوم به -ar یافت می‌شود، مانند: pidar «پدر»، mādar «مادر»، brādar «برادر»، که حالتهای فاعلی آنها به‌ترتیب عبارت‌اند از: pid، mād، brād (نک‍ : بویس، 27, 55, 75-76؛ زوندرمان، همان، 155). بنا بر این، اسم در پارتی متأخر و فارسی میانۀ متأخر تنها دارای دو شمار مفرد و جمع است و نشانه‌های جمع عبارت‌اند از: -ān ، -īn و -ūn ، مثلاً در پارتی: māsyāgān «ماهیان»، wxārin «خواهران»، dušminūn «دشمنان» (رضایی، 51)، و در فارسی میانه: yazadān «ایزدان»، frazendin «فرزندان»، ardāyūn «پارسایان» (اشه، 6). به‌علاوه، در فارسی میانۀ متأخر، پسوند -īhā نیز، که در اصل، پسوندی قیدساز بود (مثلاً: šādīhā «به شادی، شادمانه»)، به‌تدریج به یکی از نشانه‌های جمع (غالباً برای بی‌جانها) بدل شد، مانند: kōfihā «کوهها» (همان‌جا). از سوی دیگر، در متون متأخر پارتی و فارسی میانه، به‌ندرت اسمهای معنی مختوم به -īf(t) (پارتی) و -īh (فارسی میانه) به‌عنوان اسم جمع به کار رفته است، مانند پارتی: ardāwīft «پارسایی»، نیز «پارسایان» (رضایی، 52)، و فارسی میانه: wizīdagīh «گزیدگی، برگزیدگی»، نیز «برگزیدگان» (اشه، همان‌جا).
در پارتی و فارسی میانه، عدد «یک» (پارتی: ēw؛ فارسی میانه: ēw ē,) گاه به‌عنوان حرف تعریف نامعین، پس از اسم به کار رفته است، مانند پارتی: mard ēw «مردی» (رضایی، 49)، و فارسی میانه: dast-ē(w)IJāmag «دستی جامه، یک دست جامه» (اشه، 37). 

مآخذ

رضایی باغ‌بیدی، حسن، راهنمای زبان پارتی (پهلوی اشکانی)، تهران، 1388ش؛ زرشناس، زهره، «زبان سغدی در یک نگاه»، نامۀ پارسی، 1383ش، س 9 ، شم‍ 1؛ قریب، بدرالزمان، «صرف اسم در زبان سغدی»، مجلۀ زبان‌شناسی، 1369ش، س 7، شم‍ ‍‌1؛ میرفخرایی، مهشید، درآمدی بر زبان ختنی، تهران، 1383ش؛ نیز:

Asha, R., The Persic ("Pahlavi"): A Grammatical Précis, Vincennes (France), 1998; Beekes, R. S. P., A Grammar of Gatha-Avestan, Leiden etc., 1988; Boyce, M., A Word-List of Manichaean Middle Persian and Parthian, Ac. Ir. )no. 9a(, 1977; Brandenstein, W. & M. Mayrhofer, Handbuch des Altpersischen, Wiesbaden, 1964; EIr.; Emmerick, R. E., «Khotanese and Tumshuqese», Compendium Linguarum Iranicarum, ed. R. Schmitt, Wiesbaden, 1989; Gershevitch, I., A Grammar of Manichean Sogdian, Oxford, 1954; Humbach, H., «Choresmian », Compendium Linguarum Iranicarum, ed. R. Schmitt, Wiesbaden, 1989; Jackson, A. V. W., An Avesta Grammar : In Comarison with Sanskrit , Stuttgart, 1892; Kellens, J. «Avestique», Compendium Linguarum Iranicarum, ed. R. Schmitt, Wiesbaden, 1989; Kent, OP; Konow, S., Primer of Khotanese Saka, Oslo, 1949; Schmitt, R., «Altpersisch», Compendium Linguarum Iranicarum, ed. R. Schmitt, Wiesbaden, 1989; Sims-Williams, N., Bactrian Documents from Northern Afghanistan (I: Legal and Economic Documents), Oxford, 2000; id., «Sogdian», Compendium Linguarum Iranicarum, ed. R. Schmitt, Wiesbaden, 1989; id., «The Iranian Languages», The Indo -European Languages, ed. A. G. Ramat & P. Ramat, London/ New York, 1998; Sundermann, W., «Mittelpersisch», Compendium Linguarum Iranicarum, ed. R. Schmitt, Wiesbaden, 1989; id., «Parthisch», ibid.; Whitney, W. D., Sanskrit Grammar, Cambridge (Ma) / London, 1973.
حسن رضایی باغ‌بیدی