اسگرته

اَسَگَرته \ asagarta\ ، نام یکی از ساتراپیهای (استانهای) هخامنشی در مرز غربی ماد. واژۀ اسگرته از دو جزء «اَسَن» (سنگ) و «گَرته» (غار)، به معنی «سرزمین غار سنگی»، ساخته شده است (کنت، 173؛ بارتولمه، 207؛ سرودهای ودایی، 432-433). 
هینتس اسگرته را جایی در حدود کردستان امروز عراق می‌داند («راهها...»، 125؛ «یافته‌ها...»، 104؛ نیز نک‍ : مارکوارت، 174). اینکه چیسه‌تَخمه \ čisa-taxma\ خود را از تخمۀ هوَخْشْتره، شاه ماد، می‌داند (نک‍ : دنبالۀ مقاله)، تأیید خوبی است بر نظر هینتس. پاولی («پاولی ...»، PR، ذیل «اسگرته») اسگرته را در منطقۀ کم‌آب و سنگلاخ یزد، اما بیشتر در کوهستان (قهستان) شرقی یزد، و اسگرته‌ایها را هم‌پیمان سیاسی مادها می‌داند و گمان می‌کند که احتمالاً این دو قوم در 677ق‌م، به‌هنگام بنیاد نهاده شدن حکومت ماد، از یکدیگر جدا شده‌اند. ظاهراً اسگرته‌ایها پس از جدا شدن از مادها، برای خود حکومتی مستقل داشته‌اند، تا اینکه در زمان کورش بزرگ، برای برانداختن حکومت ماد، به‌فرمان او درآمدند و از این پس، برای همیشه استقلال خود را از دست دادند (نک‍ : PR، همان‌جا). 
در منابع ایرانی، نام اسگرته نخستین بار در سنگ‌نبشتۀ داریوش بزرگ در بیستون (کنت، 128، 122) آمده است. در این سنگ‌نبشته سخن از مردی شورشی به نام چیسه‌تَخمه است که در نخستین سال فرمانروایی داریوش، از او مهرگسیخت و دروغ زد و خود را از تخمۀ هوخشترۀ مادی (فاتح نینوا) و شاه اسگرته خواند و اسگرته‌ایها را به شورش واداشت. آنگاه داریوش سپاه پارس و ماد را به سرداری تَخمَسپاده به سرکوبی چیسه‌تخمه گسیل داشت. چیسه‌تخمه را چون شکست خورد، نزد داریوش آوردند. به فرمان داریوش، بینی و دو گوش او را بریدند و یک چشمش را برکندند و پس از به نمایش گذاشتنش بر در کاخ، در اربیل به دارش کشیدند (کنت، 122). هینتس سرکوبی شورش اسگرته را در ماه مه یا ژوئن 521‌ق‌م تعیین می‌کند («نخستین...»، 159-160). 
داریوش بزرگ در سنگ‌نبشتۀ بیستون، در فهرست استانها و کشورهای زیر فرمانروایی خود، از اسگرته نامی به‌میان نمی‌آورد. تنها در تخت‌جمشید (کنت، 136) از اسگرته، به‌عنوان یازدهمین ساتراپی، پیش از پارت و دیگر ساتراپیهای شرق شاهنشاهی، نام برده می‌شود. پس از داریوش، دیگر از سرنوشت اسگرته و اسگرته‌ایها خبری نداریم. 
در پلکانهای کاخ آپادانا در تخت‌جمشید، تصویر هیئت نمایندگی چهار نفری اسگرته‌ایها نیز نقش شده است. کلاه رئیس هیئت نمایندگی، که غیرمسلح است، همان کلاه گردی است که رئیس هیئت نمایندگی مادها بر سر دارد. پیشکشهای آنان عبارت‌اند از جامۀ کامل سواری، قبای آستین بلند و شلوار، و افزون بر آن، یک اسب با کاکلی بر سر و، به‌شیوۀ اسبان هخامنشیان، دمِ گره خورده. جامۀ اسگرته‌ایها تنها در برخی از جزئیات با اعضای هیئتهای نمایندگی مادی، ارمنی و کاپادوکیه‌ای تفاوت دارد. کلاهی سه قبه، که دو طرف آن یک در میان بالا زده شده است، قبایشان کمردار است و شلوارشان شبیه شلوار مادهاست و در قسمت مچ، پابند ندارد. جامۀ اسگرته‌ایها درست همان است که چیسه‌تخمه، شورشیِ اسگرته‌ای در نگارۀ بیستون، در صف شاهان دروغین، بر تن دارد؛ البته در اینجا بی‌کلاه (اشمیت، 88؛ کُخ، 105). در تالار تخت در تخت‌جمشید، نقش‌برجستۀ فرد اسگرته‌ایِ حامل تخت شاهی، ریشی مجعد دارد و موی مجعدش در پشت سر جمع شده است. کلاه او گرد و دو قبه است که برگه‌های جانبی‌اش به پشت بسته شده‌اند. قبای کمردار آستین بلند و همچنین شلوار بلند او هر دو به سبک مادی است (اشمیت، 135). 
در منابع غیرایرانی نیز به اسگرته‌ایها اشاره شده است. هرودُت اسگرته‌ایها را قومی کوچ‌نشین از اقوام ایرانی می‌داند (ک VII، بند 85، نیز ک I، بند 125) که زبانشان نیز ایرانی است، اما ساز و برگشان چیزی است میان ایرانیها و پاکتها. به گفتۀ او، اسگرته‌ایها 8 هزار سوار آمادۀ نبرد دارند و جز دشنه، جنگ‌افزار دیگری به کار نمی‌برند. اینان به پشت‌گرمیِ کمندهایشان به جنگ می‌روند. جالب توجه است که ایرانیان در این زمان با کمند آشنا نبوده‌اند (PR، همان‌جا). 

مآخذ

Bartholomae, AW ; Herodotus, The History, tr. A. D. Godley, ed. T. E. Page, LCL, London/ Cambridge (MA), 1920-1925; Hinz, W., Altiranische Funde und Forschungen, Berlin, 1969; id., «Das erste Jahr des Groβkönigs Dareios», ZDMG, vol. XCII; id., Neue Wege im Altpersischen, Wiesbaden, 1973; Kent, R. G., Old Persian, New Haven, 1953; Der Kleine Pauly, ed. K. Zeigler & W. Sontheimer, Stuttgart etc., 1964-1975; Koch, H., Es Kündet Dareios der König..., Mainz/ Rhein, 1992; Marquart, J., Untersuchungen zur Geschichte von Eran, Göttingen, 1896-1905, vol. I; PR; Schmidt, E. F., Persepolis, Chicago, 1953-1970, vol. I; Vedic Hymns, tr. & ed. M. Müller, SBE, vol. XXXII.
پرویز رجبی