اسکاتلند، کلیسای

اِسکاتلَند، کلیسایِ \ kelisā-ye [e]skāt-land\ ، کلیسای ملی اسکاتلند که در دوران جنبش اصلاح دینی (ه‍ م)، در این کشور شکل گرفت. این کلیسا در اصول اعتقادی، کالوَنی است و در شیوۀ اداره، پرِسبیتِری (مشایخی) است (در نظام پرسبیتری، ادارۀ امور دینی بر عهدۀ روحانیان و غیر روحانیان است و هر دو گروه پایگاهی برابر دارند).
در روایتها چنین آمده است که نخستین کلیسای اسکاتلند را قدیس نینیَن در حدود 400م بنیاد نهاد. این کلیسا از آغاز وابسته به دستگاه پاپی بود و در 1192م «دختِ ویژۀ» کلیسای رم لقب گرفت که مستقیماً زیر نظر شخص پاپ قرار داشت. کلیسای اسکاتلند رسماً تا 1560م پایه‌گذاری نشد، اما پیش از این تاریخ هم رهبرانی با گرایشهای اصلاح‌طلبانه داشت، از جمله پَـتریک هَمیلتِن که از آیین لوتِری تأثیر پذیرفته بود، و جرج ویشِرت که راه را برای اصلاح دینی در اسکاتلند به شیوۀ سوئیسی باز کرد. این دو تن به ترتیب در 1528و 1546م به جرم کژآیینی سوزانده شدند. با این همه، جان ناکس عامل اصلی در شناساندن افکار اصلاحی کالوَن و تسوینگلی در اسکاتلند بود و او را عموماً بنیادگذار «کلیسای جدید اسکاتلند» می‌دانند.
نخستین گامها در پایه‌گذاری مذهب پرُتستان در اسکاتلند با بسته‌شدن «میثاق نخست» (1557م) در اِدینبورگ (اِدینبِره) برداشته شد. در 1560م پارلمان اسکاتلند ضوابط و شیوه‌های نیایشی کلیسای کاتولیک رمی را لغو، و آنچه را که اصطلاحاً «اعتراف‌نامۀ اسکاتلندیان» خوانده می‌شود، تصویب‌کرد. بیشترین بخش این اعتراف‌نامۀ ایمانی نوشتۀ جان ناکس بود و با اعتراف‌نامه‌های کلیساهای اصلاح‌شده در برّ اروپا مشابهت داشت. ناکس از مبانی این اعتراف‌نامه برای تألیف «نخستین کتاب قواعد» (1560م) بهره برد که شالودۀ کلیسای اصلاح‌شدۀ اسکاتلند را شکل داد. در 1560م نخستین مجمع عمومی کلیسای اسکاتلند در ادینبورگ تشکیل، و در آن، در نتیجۀ کوششهای ناکس و اصلاحگر دینی دیگر، اَندرو مِلویل، آیین کالونیِ پرسبیتری به‌منزلۀ آیین رسمی اسکاتلند پذیرفته شد. در 1577م، «دومین کتاب قواعد» جایگزین «نخستین کتاب قواعد» شد.
در 1592م، جِیمز ششم، شاه اسکاتلند، که بعداً با عنوان جیمز یکم،‌ شاه انگلستان نیز شد، طی آنچه «فرمان زرین» خوانده شده است، نظام پرسبیتری این کلیسا را تأیید، و حاکمیت مطلق شاه بر کلیسا را لغو کرد. اما او پس از رسیدن به پادشاهی انگلستان در1603م و یکی شدن شاه انگلستان و اسکاتلند، برای تحمیل مرجعیت اسقفی وابسته به خودش بر اتباع اسکاتلندی، گامهایی برداشت. جانشینان شاه جیمز نیز همین سیاست را دنبال کردند. 
در 1643م، گروهی ‌از دینیاران پرسبیتری که مجمع وِست‌مینستِر نام گرفتند، «معیارهای وست‌مینستر» را تدوین کردند که هم شامل اعتراف‌نامۀ وست‌مینستر، و هم رسالۀ احکام دینی وست‌مینستر می‌شد. این «معیارها» به روشنی بر قطعیت الٰهیات کالونی و ادارۀ کلیسا به شیوۀ پرسبیتری تأکید داشتند. با این همه، در 1661م نظام اسقفی (نک‍ : ه‍‌ د، اسقفی، نظام) دوباره در کلیسای اسکاتلند پا گرفت، اما در 1701م جای خود را به نظام پرسبیتری داد.
از 1707م که انگلستان و اسکاتلند، در قالب پادشاهی متحد بریتانیای کبیر، متحد شدند، شاهان بریتانیا در زمان تاج‌گذاری سوگند می‌خوردند که در سیاست پرسبیتری کلیسای اسکاتلند مداخله نکنند؛ اما به‌سبب اختلافهای درونی، این راه همیشه هموار نبود. در اواخر سدۀ 17م گروهی از کشیشان که «میانه‌روها» (اعتدالیان) خوانده می‌شدند، در این کلیسا نفوذ کردند، اما گروه «انجیلیان» که سخت پایبند معتقدات کالونی در اعتراف‌نامۀ وست‌مینستر بودند، با ایشان به مخالفت برخاستند. سرانجام در 1712م، پارلمان بریتانیا قانونی را گذراند که قیمومت دولت بر کلیسای اسکاتلند را به رسمیت شناخت و حق انتخاب کشیش را از مردم سلب کرد و به مالکان بزرگ داد. این کار سبب‌ساز کشمکشهای بسیار در این کلیسا شد. با اینکه کلیسای اسکاتلند به دست کشیشان «میانه‌رو» افتاده بود، کشمکش میان میانه‌روها و انجیلیان ادامه یافت و حتى شدت گرفت. بدین‌سان، در سدۀ 18م دو انشعاب عمده در کلیسا صورت گرفت که سبب آن، تعـارض میـان گروههـای آزاداندیش‌تـر ــ تحت‌تـأثیـر جـوّ «روشنگری» زمان ــ و گروههای سنت‌گرا بود. یک گروه سنت‌گرای انجیلی که اِبِنیزِر اِرسکین آن را رهبری می‌کرد، در 1733م از کلیسای اسکاتلند جدا شد و گروه انجیلی دیگر، به رهبری تامِس گیلِسپی، در 1761م از این کلیسا انشعاب کرد. 

 اِعمال قیمومت حکومت دلیل اصلی انشقاق 1843م در کلیسای اسکاتلند بود که طی آن بیش از 3/ 1  کشیشان، به رهبری تامِس چامِرز، از این کلیسا جدا شدند و «کلیسای آزاد اسکاتلند» را پدید آوردند و بیشتر علمای دینی برتر کلیسای اسکاتلند بدیشان پیوستند. کلیسای اصلی موجود نیز کم‌کم خود را از کنترل دولت بیرون آورد، تا اینکه پارلمان بریتانیا در 1874م نظام قیمومتی را برچید و راه را برای اتحاد دوبارۀ کلیساهای اسکاتلند هموار کرد. این کار سرانجام در 1929م به استقلال کامل کلیسا از دولت انجامید و کلیسای متحد جدید همان نام قدیم «کلیسای اسکاتلند» را برای خود برگزید. اقداماتی هم که برای پیوستن کلیسای اسکاتلند به کلیسای انگلستان صورت پذیرفت، در 1959 و 1971م با شکست روبه‌رو شد و استقلال کلیسای اسکاتلند پایدار ماند. 
کلیسای اسکاتلند از زمان تشکیل آن در 1560م، به‌جز دو دوره در زمان پادشاهی خاندان استوارت (ه‍‌ م)، که گونه‌ای نظام اسقفی تعدیل‌شده را تجربه کرد، همواره پرسبیتری ماند. امروزه بیش از 90٪ پرسبیتریهای اسکاتلند به کلیسای ملی این کشور وابسته‌اند. سازمان کلیسای اسکاتلند شامل 12 انجمن علمای محلی و 74 حوزۀ اداری پرسبیتری است. در هر یک از این انجمنها و در «مجمع عمومی»، شمار نمایندگان دینیار و غیردینیار برابر است. در این کلیسا همۀ کشیشان پایگاهی برابر یکدیگر دارند، حتى رئیس مجمع عمومی که سالانه برگزیده می‌شود.
کلیسای اسکاتلند دارای 4 کالج است که در عمل، نقش دانشکده‌های الٰهیاتِ 4 دانشگاه بزرگ این کشور را دارند. کالجهای یادشده دینیاران این کلیسا را تربیت می‌کنند. کلیسای اسکاتلند به ایمان انجیلی باور دارد، مبنای خود را بر کتاب مقدس قرار می‌دهد و پیرو معیارهای اعتراف‌نامۀ وست‌مینستر است. از همۀ پیروان این کلیسا پذیرش کمابیش کلی این اصول اعتقادی خواسته می‌شود و کشیشان و پرسبیترها باید این پذیرش را کتباً اعلام کنند. در این کلیسا انجام دو آیین دینی واجب است: غسل تعمید، که در نوزادی صورت می‌پذیرد، و عشاء ربانی، که معمولاً سالی چهار، دو یا یک‌بار اجرا می‌شود.

مآخذ 

Collier's Encyclopedia , ed. E. Friedman & W. D. Halsey, London / New York, 1986; EA, 2006; EB, 2008; Encyclopedia International, Grolier Inc., New York etc., 1974; ME , 2005. 
بخش ادیان، اساطیر و عرفان