استیفا، دیوان

اِستیفا، دیوانِ \ divān-e estifā[ˀ]\ ، یا دیوان استیفاء، در گذشته، اداره‌ای که فهرست اموال و داراییهای دولتی در آن ثبت و ضبط می‌شد و رسیدگی به امور مالی کشور کلاً در اختیار آن بود (شریک امین، 139؛ اقبال، 26-27). واژۀ استیفا در لغت به معنی دستیابی به تمام چیزی است، مثلاً تمام مال یا حق خود را از کسی گرفتن، و در اصطلاح به معنی شناخت قوانین امور مالی و ضبط دخل‌و‌خرج و شیوۀ محاسبات مربوط به آن است.
رئیس دیوان استیفا را مستوفی‌الممالک، صاحب دیوان استیفا (مثلاً نک‍ : سوزنی، 144) و گاه صاحب دیوان انشا هم می‌گفتند. محل استقرار دیوان استیفا را دارالاستیفاء می‌خواندند. دیوان استیفا پس از دیوان وزارت، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین تشکیلات دولتی به‌شمار می‌رفت و رئیس آن، دومین مقام پس از وزیر بزرگ بود (عقیلی، 153). 
در قلمرو خلافت عباسیان، دارالاستیفاء را «دیوان خراج» می‌نامیدند و امور مالی دستگاه عباسیان دست‌کم در پاره‌ای اوقات زیر نظر مستوفی قرار داشت که دارالاستیفای کل قلمرو خلافت در اختیارش بود و نایبانی در ولایات و ممالک می‌نشاند (خوارزمی، 58-62). در نظام اداری ایران عصر سامانی، غزنوی و سلجوقی، همواره دستگاه اداره‌کنندۀ امور مالی کشور دیوان استیفا خوانده شده است (نک‍ : انوری، 61). در عصر غزنویان دیوان استیفا وظایف کمتری نسبت به «دیوان وکالت» و «دیوان وزیر» داشت که در زمان سلطان مسعود، گسترش بیشتری یافت (بازورث، 65؛ بیهقی، 154-155). 
در عصر سلجوقیان، مستوفیِ کل مملکت متصدی دیوان استیفا بود و دومین مقام پس از صدراعظم به‌شمار می‌رفت (اقبال، 22، 175). قلمرو سلجوقیان به نواحی مختلف مالیاتی تقسیم شده بود و هر ناحیه را یک مستوفی یا عامل اداره می‌کرد. مستوفیان ولایات میزان مالیات و خراج وصولی را خود تعیین نمی‌کردند، بلکه اندازۀ آن در دیوان استیفای کل ممالک تعیین می‌شد (لَمتن، 257-258). 
در عصر صفویه دیوان استیفا وظایف متعددی برعهده داشت؛ چنان‌که در زمان شاه طهماسب، دیوان 10 نفر مستوفی داشت. اما مستوفی‌الممالک بالاترین مقام دیوان به‌شمار می‌رفت (اسکندر بیک، 1/ 162-163) و استیفای کل ممالک صفوی زیر نظر او بود (همو، 1/ 260، 2/ 437). در این زمان، کسانی از اروپاییان، مانند شاردن و کمپفر که از ایران دیدن کرده‌اند، محل کار مستوفی را «تالار محاسبات» خوانده‌اند. در این دوره، غیر از مستوفی‌الممالک، که نظارت کلی بر فعالیت مستوفیان سراسرکشور داشت، بیشتر مشاغل هم مستوفی ویژۀ خود را داشتند، از این قرار: مستوفی خاصه، مستوفی ارباب تحاویل، مستوفی قورچیان، مستوفی موقوفات، مستوفی مال و مستوفی اصفهان (میرزا سمیعا، 36-40، 46-47، 50). 
در عصر قاجار، اداره‌ای که در آن امور استیفا انجام می‌شد، «دفترخانه» نام داشت و همۀ حسابها و دادوستدهای دولتی و مالیاتهای گوناگون از جزء و کل در مدارک آنجا به ثبت می‌رسید. منصب مستوفی‌الممالکی در این دوره به آقامیرزا کاظم، آقامیرزا یوسف و آقامیرحسن آشتیانی تعلق داشت ، که همه از یک دودمان بودند و سرانجام، نوادۀ آنها یعنی میرزایوسف مستوفی‌الممالک، رجل نامور عصر ناصری، عهده‌دار این منصب شد (معیرالممالک، 45-46). 
با روی دادن انقلاب مشروطه و انقراض سلسلۀ قاجار، دیگر کسی به این شغل گماشته نشد و ترتیبات دیوان استیفا هم با ورود تمدن جدید به ایران از میان رفت. 

مآخذ

اسکندربیک منشی، عالم آرای عباسی؛ اقبال آشتیانی، عباس، وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی، تهران، 1338ش؛ انوری، حسن، اصطلاحات دیوانی دورۀ غزنوی و سلجوقی، تهران، 1355ش؛ بازورث، کلیفرد اِدمُند، تاریخ غزنویان، ترجمۀ حسن انوشه، تهران، 1362ش، ج 1؛ بیهقی، تاریخ؛ خوارزمی، محمد بن احمد، مفاتیح العلوم، به‌کوشش خرلوف فان فلوتن (وان ولوتن)، لیدن، 1895م؛ سوزنی سمرقندی، محمد بن مسعود، دیوان، به‌کوشش ناصرالدین شاه‌حسینی، تهران، 1338ش؛ شریک امین، شمیس، فرهنگ اصطلاحات دیوانی دورۀ مغول، تهران، 1357ش؛ عقیلی، حاجی بن نظام، آثار الوزراء، به‌کوشش جلال‌الدین محدث ارموی، تهران، 1337ش؛ معیرالممالک، دوستعلی، رجال عصر ناصری، تهران، 1361ش؛ میرزا سمیعا، تذکرة الملوک، به‌کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1332ش؛ نیز: 

Lambton, A. K., «Internal Structure of the Saljuq Empire», CHI, vol. V. 
علی آل داود (دبا)