استبد

اَستَبِد \ astabed\ ، از مناصب دولتی دربار ساسانیان. از این منصب در منابع معدودی یاد شده است. کریستن‌سن برپایۀ اشارۀ یوشع استیلیتس در ذکر حوادث سالهای 502 و 503م، استبد را در زمرۀ وزیران و «وزیر امور مهمّۀ ایرانیان» می‌داند (کریستن‌سن، 59).
اشتاین، بیزانس شناس مشهور، نیز بر این گمان است که استبد بایستی مشابه وزیر دربار در روم بوده باشد و می‌افزاید که احتمالاً آن را قباد، اندکی پیش از 503م برای کاستن قدرت و اختیار «بزرگ فرَمَدار» یا وزیر بزرگ ایجاد کرده است (نک‍ : شُمُن، 231؛ کریستن‌سن، 352).
عنوان استبد در نوشته‌های ایرانی نیامده است، ولی منابع بیزانسی دو بار از آن یاد کرده‌اند: یک‌بار برای شخصی به نام ماهبُد که از صاحب منصبان دربار قباد بود و بار دیگر برای فَرُّخان نامی که در زمان هرمز چهارم می‌زیست (کریستن‌سن،‌521).
به اعتقاد شُمُن این واژه در دو نوشتۀ سریانی و برای سه شخصیت آمده است که هر سه مأموریتهای نظامی داشته‌اند: یکی سرداری است که قباد برای گفت و گوی صلح با سپاه روم گسیل کرد، اما در 505م و پیش از به نتیجه رسیدن گفت و گوها درگذشت؛ دومی جانشین شخص پیشین و در همان سمت که در 506م توانست گفت وگوهای صلح را به نتیجه برساند و سومی شخصی بلندپایه که قباد وی را در 527م برای گفت و گو با نمایندگان رومیان گسیل کرد و ظاهراً همین شخص بود که چند سال بعد، باز هم با عنوان استبد، در شمال بین‌النهرین، سپاه ایران را در مقابله با رومیان فرماندهی کرد؛ ضمن آنکه باید گفت دومین و سومین نفر این فهرست، احتمالاً یک نفر بوده‌اند (EIr.، ذیل «استبد»).
بدین‌ترتیب، از آنجا که در هر سه مورد یاد شده در منابع سریانی، عنوان استبد برای سرداران و نظامیان به کار رفته است، بعید نیست که در منبع مشترکی که سالنامه‌نویسان سریانی از آن استفاده کرده‌اند، اشتباهی رخ داده باشد و اسپبد را که نگارش سریانی واژۀ پهلوی اسپاهبد است، به خطا استبد ضبط کرده باشند. البته این احتمال هم هست که واژۀ مرجع در زبان پهلوی، اسپبد به معنای «فرمانده اَسواران» بوده است (همان‌جا).

مآخذ

کریستن‌سن، آرتور، وضع ملت و دولت و دربار در دورۀ شاهنشاهی ساسانیان، ترجمۀ مجتبى مینوی، تهران، 1374ش؛ نیز:

Chaumont, M.-L., «Un astabad (magister officiorum) à la cour des Sassanides au IIIe siècle?», Le Muséon, Louvain, 1968, vol. LXXXI; Christensen, Ir. Sass.; EIr.
عسکر بهرامی