آریایوس

آرْیایوس [āryāyos]، از فرماندهان سپاه داریوش دوم. این نام در واقع صورتِ لاتینی‌شدۀ یک نام ایرانی است که مرکب از دو بخش «اَرْیه»، به معنی ایرانی و پسوند «اَی» است ( ایرانیکا، II/ 405). با به سلطنت رسیدن اردشیر دوم، برادرش، کورش کوچک برای جنگ با برادر ارشد سپاهیان خود را به نظم جنگی بیاراست. جناح چپ سپاه او شامل افرادی از فریگیه و لیدیه بود که به قولی شامل 10 هزار نفر می‌شد و فرماندهی آنان را آریایوس برعهده داشت (اشپیگل، II/ 440؛ داندامایف، 281؛ دیودروس، VI/ 73؛ شهبازی، 123؛ گزنفن، آناباسیس، 71). در این جنگ که به جنگ کوناکسا معروف است، شمار سپاهیان کورش را 100 هزار تن و برخی دیگر 70 هزار تن تخمین زده‌اند (اشپیگل، II/ 434؛ ایرانیکا، همانجا؛ دیودروس، VI/ 65؛ گزنفن، همان، 65) که به نظر اغراق‌آمیز می‌آید، زیرا جناح راست تنها شامل 13 هزار تن سرباز مزدور یونانی بود. از این‌رو، جناح چپ نمی‌توانست افزون‌تر از این باشد. پس می‌توان گفت که سپاهیان کورش بیشتر از 10 هزار تن پیاده و هزار تن سواره‌نظام که آنان را حمایت می‌کردند، نبوده است ( ایرانیکا، همانجا؛ دیودروس، VI/ 73؛ شهبازی، همانجا). کورش در این نبرد کشته شد و فرماندهی سواره‌نظام او را آریایوس بر عهده گرفت. هنگامی که او توسط سپاه دشمن محاصره و زخمی شد و خبر مرگ کورش را شنید، با تمام سپاهیانش به همان نقطه‌ای که پیش‌تر در آن اقامت داشت، گریخت (اشپیگل، II/ 444؛ داندامایف، 282؛ دیودروس، 79؛ گزنفن، همان، 93). اما سربازان مزدور یونانی به جنگ ادامه می‌دادند، آنان هنوز نمی‌دانستند که کورش مرده است. پس از مطلع شدن از مرگ کورش، یونانیان که اکنون فرماندهی آنان را کلئارخوس اسپارتی بر عهده داشت، به آریایوس پیشنهاد پادشاهی دادند (اشپیگل، II/ 445؛ اُمستد، 376؛ داندامایف، همانجا؛ نیز نک‍ ‍: گزنفن، همان، 105, 107).
آریایوس این پیشنهاد را نپذیرفت و گفت ایرانیان بسیاری هستند که از لحاظ رتبۀ اجتماعی از او بالاترند و آنان اجازه نخواهند داد که او بر تخت سلطنت ‌نشیند (اشپیگل، امستد، داندامایف، همانجاها؛ گزنفن، همان، 115). پس از آن، آریایوس با یونانیان پیمانی بست که به یکدیگر خیانت‌ نکنند، همچنین تصمیم به عقب‌نشینی به ایونیه گرفتند. او پیشنهاد داد که از طریق ایالتهای حاصلخیز آسیای صغیر برگردند تا گرفتار کمبود آزوقه نشوند (نک‍ ‍: اشپیگل، داندامایف، همانجاها؛ گزنفن، همان،115, 117, 119, 121). اما دیری نگذشت که اردشیر و تیسـافـرنس ــ یکی از فرمـاندهان اردشیر دوم ــ از یـونـانیان خواستند که تسلیم شوند. آنان نپذیرفتند، اما آریایوس و سپاهیانش هنگامی که پیغام اردشیر را مبنی بر بخشیده شدن در صورت تسلیم و دریافت پاداشهای بزرگ شنیدند، به یونانیان پشت کردند و حتى در دستگیری سرکردگان یونانی آنان را یاری دادند که به عنوان پاداش این‌کار، آریایوس فرمانروای فریگیه شد (اشپیگل، II/ 447؛ امستد، 376؛ داندامایف، 282-283؛ گزنفن، همان، 135؛ نیز نک‍‌ : دیودروس، VI/ 85, 87؛ گزنفن، همان، 155, 157, 159, 161). آریایوس در کشته‌شدن تیسافرنس نیـز دست داشت. او در 395ق‌م تـوسط تیثـراوستس ــ فرمانده گـارد سلطنتی ــ و آریایـوس، و به دستور شاه کشتـه شد. آریایوس به عنوان پاداش این کار مقام ساتراپی کاریه را نیز دریافت کرد. در حالی‌که تیثراوستس جای تیسافرنس را اشغال کرد (اشپیگل، II/ 461؛ داندامایف، 289). آریایوس سال بعد در ساردیس بر ضد اردشیر قیام کرد. شاید انگیزۀ او این بود که از سرنوشت وفادارترین و ماهرترین فرماندهان اردشیر که مورد بی‌مهری او قرارگرفته بودند، نا امید شده، و درس عبرتی گرفته بود (نک‍ : امستد، 385-387؛ داندامایف، 290-291؛ گزنفن، هلنیکا، 141).
اینکه آریایوس بسیار مورد احترام کورش کوچک بود(نک‍ ‍: همو، آناباسیس، 199)، نشان‌دهندۀ کاردانی و تجربۀ او در مسائل نظامی بوده است ( ایرانیکا، II/ 406).

مآخذ

شهبازی، علیرضا شاپور، یک شاهزادۀ هخامنشی، شیراز، 1350ش؛ نیز: 

Dandamaev, M. A., A Political History of the Achaemenid Empire, tr. W. J., Vogelsang, Leiden, 1989; Diodorus of Sicily, Bibliotheca historica, tr. C. H. Oldfather, London, 1963; Iranica ; Olmstead, A. T., History of the Persian Empire, Chicago/ London, 1970; Spiegel, F., Erânische Altertumskunde, Amsterdam, 1971; Xenophon, Anabasis, tr. C. L. Brownson, London, 1968; id, Hellenica, History of my Times, tr, R. Warner, London, 1966. 
ندا اخوان اقدم