ارتداد

اِرْتِداد [ertedād]، اصطلاحی فقهی به مفهوم خروج فرد مسلمان از دین اسلام. ارتداد را در لغت به معنی رجوع و بازگشتن دانسته‌اند و در قرآن هم بارها در این مفهوم به کار رفته است. ارتداد به معنیِ «بازگشتن از دین اسلام» در چند آیه از قرآن کریم مطرح شده، از آن میان در سورۀ مائده و محمد(ص) ارتداد مورد نکوهش قرار گرفته است؛ در سورۀ بقره با تفصیل بیشتری به موضوع پرداخته شده، و مجازات مرتد در آخرت، حبط اعمال و عذاب جاودان دانسته شده است. در منابع روایی، اعم از کتب حدیث شیعه و اهل سنت احادیثی چند از قول و فعل پیامبر(ص) و دیگر بزرگان دینی دربارۀ مجازات مرتد نقل شده است.
از نظر فقهی، در مجموع 3 نوع ارتداد قابل فرض است: تحقق ارتداد با نیّت و عزم صِرف، ارتداد قولی و ارتداد فعلی. در منابع فقهی شیعه بلوغ، عقل، اختیار و قصد از شرایط اصلیِ ارتداد به شمار آمده است. از مکاتب اهل سنت، شافعیه نیز همین شرایط را منظور داشته‌اند، اما مالکیه درمورد اشتراط بلوغ اختلاف‌نظر دارند و حنابله و حنفیه بلوغ را شرط نمی‌دانند.
از نظر فقهای امامیه دو نوع مرتد وجود دارد: فطری و ملی. اگر مسلمان‌زاده‌ای از دین خود روگردان شده، کفر ورزد، از نوع نخست به شمار می‌آید و اگر کافری پس از گرویدن به اسلام به کفر بازگردد، به عنوان مرتد ملی شناخته می‌شود. این تقسیم‌بندی نزد فقهای شیعه از آنجاست که بین دو نوع مرتد از نظر مجازات تفاوت قائل شده‌اند، اما فقهای اهل سنت برای هر دو، مجازاتی یکسان مطرح کرده‌اند.
مجازات مرتد فطری محکومیت به مرگ و جدایی همسر و تقسیم اموال او بین ورثه است، اما مرتد ملی مهلت توبه دارد و درصورت تکرار ارتداد برای بار سوم قتل او واجب است. این احکام درمورد مرد مرتد است، اما درمورد زن مرتد فرقی بین ارتداد ملی و فطری وجود ندارد و در هر دو صورت زن مرتد محکوم به حبس ابد است.

مآخذ

ابن حجر عسقلانی، احمد، بلوغ المرام، به کوشش محمدحامد فقی، قاهره، 1352ق؛ ابن ضویان، ابراهیم، منارالسبیل، دمشق، 1378ق؛ ابن منظور، لسان؛ ابواسحاق شیرازی، ابراهیم، التنبیه، بیروت، 1403ق/1983م؛ جزیری، عبدالرحمان، الفقه علی المذاهب الاربعة، بیروت، دارالفکر؛ حر عاملی، محمد، وسائل الشیعة، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ خرشی، محمد، شرح على مختصر سیدی خلیل، قاهره، 1318ق؛ خمینی، روح‌الله، تحریر الوسیلة، قم، انتشارات قدس محمدی؛ راغب اصفهانی، حسین، مفردات الفاظ القرآن، به کوشش ندیم مرعشلی، قاهره، 1392ق؛ شهیدثانی، زین‌الدین، الروضة البهیة، به کوشش محمد کلانتر، بیروت، 1403ق/1983م؛ صاحب جواهر، محمدحسن نجفی، جواهر الکلام، به کوشش محمود قوچانی، بیروت، 1981م؛ غمراوی، محمد، السراج الوهاج، بیروت، دارالمعرفه؛ الفتاوی الهندیة، بیروت، 1400ق/1980م؛ قرآن کریم؛ کاسانی، ابوبکر، بدائع الصنائع، بیروت، 1406ق/1986م؛ کلینی، محمد، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، بیروت، 1401ق؛ محقق حلی، جعفر، شرائع الاسلام، به کوشش عبدالحسین محمدعلی، نجف، 1389ق/1969م؛ مغنیه، محمدجواد، الفقه علی المذاهب الخمسة، بیروت، 1984م.    

مصطفى محقق داماد