اربونه

اَرْبونه [arbūne(a)]، نامی که مؤلفان عرب به شهر ناربُن در جنوب فرانسه اطلاق کرده‌اند و نیز نام پنجمین ایالت اندلس که شهر مذکور مرکز آن بوده است.
این شهر که قدمت آن به پیش از میلاد مسیح می‌رسد، محل تأسیس نخستین مستعمرۀ رومیها در 117- 118ق‌م در سرزمین گُل، به نام ناربومارتیوس بود و نام کنونی آن نیز از همان  برگرفته شده است. بعدها در تقسیمات اداری روم، ناربو مرکز یکی از 4 ایالت گل به نام گالیا ناربونِنْسیس بود. این شهر که در آن زمان از طریق رود اُد به دریای مدیترانه راه داشت، رفته رفته یکی از بزرگ‌ترین و پر رونق‌ترین شهرها به شمار آمد.
ناربو ظاهراً زادگاه برخی از امپراتوران روم بوده است. آثاری از بناهای آن عصر هنوز در این شهر باقی است. پس از سقوط امپراتوری روم و چیرگی اقوام آلانی، سوئبی و واندال بر این شهر، سرانجام، گوتهای غربی (ویزیگوتها) در 413م بر آن استیلا یافتند و آنجا را پایتخت خود قرار دادند. در عصر فتوحات اسلامی، این شهر مرکز ناحیۀ سِپتیمانیا بود که خود بخشی از ایالت لانگدوک در جنوب گل شمرده می‌شد.
باآغاز فتوحات‌مسلمانان درجنوب باختری اروپا و پیروزیهای برق‌آسای آنان در اندلس، در اواخر سدۀ نخست هجری، بخش وسیعی از آن سرزمین تا نواحی جنوبی گل به دست ایشان افتاد. ناربو که از این پس، مسلمانان آن را اربونه یا نربونه خواندند، یکی از آخرین حلقه‌ها از زنجیرۀ این فتوحات بود و بعدها نیز از نخستین شهرهایی بود که از چنگ آنان به درآمد.
فتح قطعی اربونه را به سمح بن مالک خولانی که در 100ق/ 719م از سوی عمر بن عبدالعزیز به ولایت اندلس گمارده شد، نسبت می‌دهند. در بزرگ‌ترین لشکرکشی عربها به قلب سرزمین گل(114ق/732م)که به شکست‌آنان در نبرد پواتیه(بلاط الشهدا) در برابر شارل مارتل و کشته شدن عبدالرحمان غافقی، والی اندلس انجامید، اربونه پناهگاه لشکر درهم شکستۀ عرب شد و بقایای این سپاه در بازگشت از آن نبرد خونین که بر پیشروی مسلمانان در اروپا نقطۀ پایان نهاد، در اربونه استقرار یافتند.
پس از این شکست، موقعیت مسلمانان در جنوب گل به خطر افتاد و سرانجام، بر اثر آشفتگی اوضاع اندلس و زوال قدرت مسلمانان در جنوب گل، اربونه که آخرین پایگاه مهم ایشان در آن سوی پیرنه بود، به دست مسیحیان افتاد.
اربونه پس از چیرگی دوبارۀ مسیحیان بر آن و در زمان حکمرانی‌شارلمانی(768-814م)مرکز دوک‌نشین‌گوتیا بود و سپس در سده‌های میانه بخش‌جنوبی آن زیر سلطۀ کُنتهای تولوز قرار گرفت و بخش شمالی آن به صورت اسقف‌نشین درآمد. محله‌ای ویژۀ یهودیان نیز در شهر بود که تا اخراج ایشان در اوایل سدۀ 8ق/14م رونق داشت. اربونه که در سده‌های 11 و 12م از رونق بازرگانی برخوردار بود، پس از فرو ریختن سدهای اُد و انباشته شدن بندر آن با گل و لای و قطع ارتباط آن با دریای مدیترانه در 1320م، رونق و اهمیت خود را از دست داد. در 1507م، شهر در قلمرو حکومت پادشاه فرانسه قرار گرفت و در 1790م، در جریان انقلاب فرانسه، نهاد اسقفی شهر از میان رفت.
ناربن امروز شهری است در استان اُد از منطقۀ لانگدوک ـ روسیُن که در 61 کیلومتری شرق کارکاسُن (قرقشونه) و 13 کیلومتری غرب مدیترانه در میان تاکستانهای وسیع قرار گرفته است و از طریق کانال رُبین که شاخه‌ای از کانال میدی است و بخش شمالی شهر (سیته) را از بخش جنوبی آن (بور) جدا می‌کند، به مدیترانه راه دارد. از آثار تاریخی ناربن، گذشته از برخی بناهای کهن رومی، کلیسای جامع سن ژوست (سده‌های 13 و 14م) و بناهای اسقف‌نشین شهر (سده‌های 13 و 14م) هنوز باقی است. اگر ناربن درگذشته‌های دور زادگاه برخی از امپراتوران‌روم و پایگاه ایشان بوده، در یکی دو سدۀ اخیر نیز زادگاه دو تن از مشاهیر موسیقی و علوم فرانسه، موندونْویل (1711-1772م) و آرمان گوتیه (1837-1920م) بوده است. 
جمع‍ ‌(برآورد 2006م): 551،51 تن.*

مآخذ

ابن اثیر، الکامل؛ ابن خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1889م؛ ابن خلدون، العبر؛ ابن عذاری، احمد، البیان المغرب، به کوشش کولن و لوی پرووانسال، لیدن، 1951م؛ ابن فرضی، عبدالله، تاریخ العلماء و الرواة للعلم بالاندلس، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، 1373ق/1954م؛ سامرایی، خلیل ابراهیم صالح، الثغر الاعلی الاندلسی، بغداد، 1976م؛ مسعودی، علی، مروج الذهب، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره، 1384ق/ 1964م؛ مونس، حسین، فجر الاندلس، قاهره، 1959م؛ نیز:.

Americana ; Ausonius, tr. H.G. Evelyn White, London, 1968; Britannica; Collier's Encyclopedia, London/New York, 1986; Condé, J.A., History of the Dominion of the Arabs in Spain, tr. J. Foster, London, 1854; Grand Larousse ; Reinaud, M., «Incursions of the Muslims into France», tr. H. Kh. Sherwani, Islamic Culture, Hyderabad Deccan, vol. IV, 1930, vol. V, 1931; Sidonius, G.S.A., Poems and Letters, tr. W.B. Anderson, London, 1963.
مهران ارزنده