اربکس

اَرْبَکِس [arbakes]، صورت‌یونانی‌واژۀ ایرانی *Arbakā- به‌معنی جوان که نام چند‌ تن از بزرگان و فرمانروایان ماد ‌بوده است (مایرهُفر، I/154 ؛ هینتس، 35). شکل مؤنث این نام در‌ الواح ایلامی ‌با روی ‌تخت‌جمشید‌ به‌‌صورت -]ka(?)Har-ba-a[k آمده است (هالوک، 691). 
سنگ‌نوشته‌های سارگُن (721-705ق‌م‌) کهن‌ترین مدارکی است که این نام را ضبط کرده است. در این سنگ‌نوشته‌ها اربکو از شاهک‌نشین اَرْنَسیه، یکی از شاهکهایی است که در لشکرکشی به غرب ایران شکست خورد و از آن پس، سرزمینش خراج‌گزار دولت آشور شد (لاکنبیل، II/105). 
مؤسس سلسلۀ ماد، بنا بر نوشته‌های هرودت (.I/19 ff)، دیوکس، و بر طبق گزارش کتسیاس ( از طریق نوشته‌های دیودُروس، .I/429 ff)، اربکس بوده است. میان نوشته‌های این دو مورخ اختلافات زیادی به چشم می‌خورد، چنان که برخی از دانشمندان بخش اعظم مطالب کتسیاس را به طور کلی بر ساخته تلقی کرده‌اند (دیاکونف، 24-30). 
اکنون ثابت شده است کـه دیوکس (دیااُکو) ــ خلاف آنچه که هرودت گزارش داده ــ نه شاه سراسر ماد، که تنها شاهک سرزمین کوچکی در ماد بوده است. این احتمال نمی‌تواند دور از حقیقت پنداشته شود که اربکس، شاه همعصر او در ارنسیۀ ماد، قدرتی تقریباً همتای او داشته است؛ چنان کـه به روایتـی دیگر، اَرفکسد ــ اربکس ــ پادشاه سراسر ماد، و پایتخت او اکباتانا بوده است («کتاب...»، 539 ). غیر از این، رویدادنامۀ سریانی کرخ بیت سلوک آشکارا نشان می‌دهد که اربکس به واقع در مادِ عصرِ آشوریان پادشاهی کرده است: در پانزدهمین سال پادشاهی سَردون ــ یا اسرحدون، شاه آشور(704-681ق‌م)، پسر سَنهریب (سنـاخریب)، جـانشین سـارگن ــ اربکس، شـاه مادای (ماد)، بر ضد پادشاهی آشور که خود از توابع آن بود، شورید. او اندک اندک قدرت یافت و به تصرف سرزمینهای غرب ماد، یعنی بیت ـ گرمای (میان زاب و دجله) پرداخت. نیروی ماد و تقویت روزافزون استحکامات آن، اربکس را برای شاه آشور «دست نیافتنی» کرد. اربکس بسیاری از مردمِ بیت ـ گرمای را به اسارت گرفت و به غارت این سرزمین دست زد و«بر تخت‌شاهی آن نشست». او در مادای دیواری استوار برآورد. بنا بر رویدادنامه، اربکس مدتی بعد در پیکار با شاه آشور، نمرود در کیلیکیه کشته شد (پیگولوسکایا، 54-70). این مدارک مؤید این نکتۀ مهم است که گزارش کتسیاس اهمیت ویژه‌ای برای بازسازی تاریخ تأسیس سلسلۀ ماد دارد. بنا بر این گزارش، نخستین شاه ماد، اربکس با همیاری دوست بابلی‌اش، بِلِسیس نینوا را فتح کرد و دولت آشور را برانداخت (دیودروس، I/429). 
بنا بر گزارشی دیگر که توسط کسِنُفُن و پلوتارک روایت شده، ساتراپ ماد در عهد اردشیر دوم هخامنشی اربکس نام داشته است. او که 300 هزار تن جنگجو در اختیار داشت، در شورش کورش کوچک بر ضد برادرش، اردشیر همدست کورش شد. هنگامی‌که شورش سرکوب و کورش مقتول شد، او بار دیگر به سوی اردشیر بازگشت. آن‌گاه اردشیر او را نه به سبب خیانت به میهن، که به جهت بزدلی‌اش محکوم به حیثیت شکنی خود کرد و او را واداشت یک روز تمام روسپی برهنه‌ای را بر شانه‌هایش نهاده، در یکی ازمیدانهای معروف شهر بچرخاند (پلوتارک، VI/359). 
نام اربکس از طریق منابع عبری به نوشته‌های مسلمانانِ عربی‌نویس چون حمدالله مستوفی، مسعودی، طبری و دینوری به صورت اَرفحشد، اَرفخشد و اَرفخشاط راه یافت. بنا بر گزارش بیرونی، اربکس به عبری اَرباق، به فارسی ده‌اک و به عربی ضحاک بوده است (بیرونی، 87). 

مآخذ

بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیة، به کوشش زاخاو، لایپزیگ، 1923م؛ پیگولوسکایا، ن.، شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، ترجمۀ عنایت‌الله رضا، تهران، 1367ش؛ دیاکونف، ا. م.، تاریخ ماد، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، 1345ش؛ نیز: 

Diodorus of Sicily, Bibliotheca historica, tr. C. H. Oldfather, London, 1968; Hallock, R. T., Persepolis Fortification Tablets, Chicago, 1969; Herodotus, The History, tr. A. D. Godley, London, 1964; Hinz, W., Altiranisches Sprachgut der Nebenüberlieferungen, Wiesbaden, 1975; The Jerusalem Bible, London, 1974; Luckenbill, D. D., Ancient Records of Assyria and Bobyonia, New York, 1926; Mayrhofer, M., Onomastica Persepolitana, Wien, 1973; Plutarch, Grosse Griechen und Römer, tr. k. Ziegler, Zürich, 1965. 
محمد شکری فومشی