ارانسکی

اُرانْسْکی [orānskī]، یوسیف میخایلُویچ (مۀ1923- مۀ1977/ اردیبهشت 1302- اردیبهشت1356)، زبان‌شناس و ایران‌شناس برجستۀ روس. وی در لنینگراد دیده به جهان گشود و پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی و متوسطه، در 1940م در بخش فقه‌اللغۀ ایرانی دانشکدۀخاورشناسی دانشگاه زادگاهش نام‌نویسی کرد؛ ولی با آغاز جنگ جهانی دوم، داوطلبانه به ارتش پیوست و از اوت 1941 تا مۀ 1945 در جبهه‌های لنینگراد و وُلخُف حضور داشت (دانشنامه،11/ 1449؛ نیز نک‍ : ارانسکی، 9).
ارانسکی پس از پایان جنگ به دانشگاه لنینگراد بازگشت و تحصیل در رشتۀ زبانهای ایرانی را ادامه داد. وی زیر نظر پروفسور ا. ا. فرایمن در زبان پشتو تخصص یافت و رسالۀ پایان این دوره را با عنوان «مقولۀ نمود و مقولۀ احتمال در نظام فعل زبان پشتوی کنونی» برگزید که در نوامبر 1951 با موفقیت از آن دفاع کرد. ارانسکی از 1948-1951م در همان دانشگاه و به پیشنهادفرایمن،به‌تدریس‌فارسی باستان و اصول مقدماتی فقه‌اللغۀ ایرانی‌پرداخت. وی سپس از اواخرسال1951تا مۀ1955دردانشگاه تاجیکستان در بخش تاریخ و فقه‌اللغه، و از 1955 تا 1959م در دانشسرای عالی استالین‌آباد(دوشنبه کنونی)، تاریخ زبان فارسی و تاجیکی را تدریس کرد و از ژوئن 1959 به بنگاه خاورشناسی فرهنگستان علوم‌شوروی،شعبۀلنینگراد پیوست(دانشنامه، همانجا). 
ارانسکی درنوامبر1954 مردمی را در وادی حصار،در حوالی دوشنبه یافت‌که خود را افغان‌می‌دانستند و به‌گویش هندی پاریا صحبت می‌کردند. وی به پژوهش دربارۀ مشخصات قومی و فرهنگ و زبان این مردم پرداخت و حاصل کارش را در 1967م به عنوان رسالۀ دکتری خود به دانشگاه لنینگراد ارائه کرد (دانشنامه،11/1450؛ نیز نک‍: ارانسکی،10؛«زندگی‌نامه...»، 399).
ارانسکی تا پایان عمر در بنگاه خاورشناسی شوروی مشغول پژوهش و نگارش‌بود. وی درزمینه‌های‌مختلفی کار کرد و بیش‌از 100عنوان کتاب و مقاله نوشت. او پژوهش در تاریخ و رده‌بندی زبانهای ایرانی را به‌صورت جدی دنبال کرد و به‌ویژه، به مطالعۀ گویش پاریا اهمیت بیشتری داد (نک‍ : دانشنامه، 11/ 1449بب‍‌‌ ).
یکی از مشهورترین آثار ارانسکی، کتاب «مقدمۀ فقه‌اللغۀ ایرانی» است که بیش از 10 سال بر روی آن کار کرد. این اثر در 1960م در مسکو منتشر شد و ترجمۀ فارسی آن نیز (توسط کریم کشاورز) در 1358ش در تهران انتشار یافت. وی در این کتاب، تمام زبانهای شناخته شدۀ ایرانی را به همراه نکات دستوری و آثار مربوط معرفی کرده است. 
ارانسکی چند سال بعد، کتاب دیگری با عنوان «زبانهای ایرانی» نوشت که در 1963م به کوشش پ. سردیوچنکو در مسکو منتشرشد. او در این کتاب با بهره‌گیری از آثار دانشمندان مختلف، زبانها و گویشهای ایرانی را معرفی کرد و برای هریک از آنها، متنی کوتاه به همراه ترجمه و توضیحات دستوری و ریشه‌شناختی واژه‌ها مثال آورد. این کتاب به برخی از زبانهای اروپایی (دانشنامه، 11/1450) و فارسی (نک‍ : ارانسکی) ترجمه شده است. ارانسکی در 16 مۀ 1977 بر اثر سکتۀ قلبی درگذشت (نک‍ : ارانسکی، 10؛ دانشنامه، 11/ 1449). 

مآخذ

ارانسکی، ی. م.، زبانهای ایرانی، ترجمۀ علی‌اشرف صادقی، تهران، 1378ش؛ دانشنامه؛ نیز: 

Bio-Bibliographies de 134 Savants, Acta Iranica, vol.XX, Leiden, 1979.
عسکر بهرامی