آرامی

آرامی، نام زبان و قومی سامی که سرزمین اصلی آنان احتمالاً شمال عربستان بوده است، اینان در زمانی پیش از سدۀ 12ق‌م به‌تدریج به شام و بین‎النهرین و آسور و بابل راه یافتند و در این سرزمینها مستقر شدند و توانستند حکومتهای کوچک مستقلی در نواحی شام تشکیل دهند. در سدۀ 11ق‌م حکومت بیت ـ ادینی را در کنار رود فرات تأسیس کردند. در اسناد شاهان آسور همچنین از قلمرو سَمْعَل و حکومتهای کوچک دیگر در نواحی حمص و حلب و دمشق و غیره نام برده شده است. این حکومتها پیوسته با شاهان آسور در کشمکش بودند تا سرانجام در سدۀ 9 و 8 ق‌م به دست این شاهان از میان رفتند. آرامیان همچنین به صورت قبایل پرقدرتی در نواحی بین‎النهرین می‎زیستند. گرچه حکومتهای محلی آرامیان از میان رفت، اما نفوذ فرهنگی آنان بر اقوام مجاور بر جای ماند. 
زبان آرامی یکی از مهم‎ترین اعضای گروه شمالی زبانهای سامی به‌شمار می‎رود. این زبان نخست به صورت زبان تکلم و سپس به عنوان زبان کتابت رواج یافت. قدیم‎ترین آثار مکتوب آن کتیبه‎هایی متعلق به سدۀ 9 و 8 ق‌م است که در نواحی شام و بین‎النهرین به دست آمده است. 
دبیران آرامی زبان در دستگاههای اداری دولت آسور به خدمت مشغول بودند و خط آرامی به سبب سهولت آن نسبت به خط میخی بیشتر به کار می‎رفت. 

آرامی قلمرو هخامنشی

با تصرف بابل در 539 ق‌م به دست کوروش، پادشاه هخامنشی، امپراتوری کلده برافتاد، ولی زبان آرامی به عنوان زبان دیوانی امپراتوری نوبنیاد هخامنشی برگزیده شد. در دربار ایران و نیز در مراکز استانهای گوناگون امپراتوری هخامنشی، دبیران آرامی زبان به خدمت مشغول بودند که علاوه بر آرامی زبان آن محل مانند فارسی باستان، سُغدی، مصری و غیره را نیز می‎دانستند. بدین‎گونه مکتوبات آرامیِ رسیده را به زبان محلی برای فرمانروای ناحیه ترجمه می‎کردند و از زبان او مکتوبات ارسالی را به آرامی برمی‎گردانیدند. حتى مکاتبات میان فرمانروایان ایرانی نیز توسط همین دبیران به آرامی انجام می‎گرفت. نمونه‎هایی از آنها، نامه‎هایی است که در مصر به دست آمده و متعلق به سدۀ 5 ق‌م یعنی زمانی است که مصر به تصرف ایرانیان درآمد و مأموران ایرانی به مشاغل اداری در آنجا منصوب شدند. این نامه‎ها که بر روی چرم نوشته شده و به خط و زبان آرامی است، مشتمل بر دستورهایی رسمی و نیمه‎رسمی است که از سوی والی (شَهْربان = ساتراپ) ایرانیِ مصر به نام اَرْشام یا برخی مأموران عالی‎رتبۀ ایرانی خطاب به کارمندان ایرانیِ مأمور خدمت در مصر صادر شده است. از همین دوران تعدادی نامه، سند، صورت‎حساب و غیره نیز به زبان آرامی بر روی پاپیروس کشف شده که متعلق به جامعۀ یهودیان آن زمان مصر است. در خود ایرانی نیز اسناد آرامی به دست آمده است. در کشفیات تخت‎جمشید افزارهای سنگی مانند هاون، سینی، و غیره که در آیینهای دینی به کار می‎رفته، با نوشته‎هایی به زبان و خط آرامی پیدا شده است. این افزارهای تاریخ‎دار متعلق به زمانی میان 479 تا 435ق‌م است. همچنین لوحه‎های گلی با نوشته‎های آرامی در همین‎جا کشف شده است. سنگ‎نوشته‎های فارسی باستان ظاهراً ترجمه‎هایی به آرامی نیز داشته‎اند. قطعاتی از ترجمۀ آرامیِ کتیبۀ داریوش در بیستون بر روی پوست در مصر به دست آمده است. زبان آرامیِ همۀ این اسناد تحت تأثیر زبان فارسی باستان است و کلمات و اصطلاحات و تعبیرات ایرانی در آنها بسیار دیده می‎شود. برخی از این کلمات ایرانیِ دخیل در آرامی بعداً از طریق این زبان وارد عربی شد مانند کَنْز، فَتْکُر (پیکر)، زرنیخ، زرد (زرّاد)، وَرْد و غیره. البته زبان تکلم در ایران و نواحی دیگر همان زبانهای محلی بوده و برای ثبت وقایع تاریخی بر سنگ و فلز از خط میخی استفاده می‎شده است. از همین دوران هخامنشی در نواحی مختلف آسیای صغیر و بابل اسنادی به آرامی به دست آمده است. در شمال عربستان و در فلسطین نیز کتیبه‎هایی از این دوران در دست است. پس از دوران هخامنشی زبان آرامی همچنان به حیات خود به عنوان زبان اداری ادامه داد. کتیبه‎هایی به زبان آرامی در ارمنستان و گرجستان به دست آمده است. در افغانستان و پاکستان غربی (تاکسیلا، نزدیک راولپندی) 4 کتیبه به آرامی از آشوکا از سدۀ 3ق‌م کشف شده است. خط خروشتی هندی نیز از خط آرامی اقتباس شده است. با روی کار آمدن سلسله‎های ایرانی به‌تدریج زبان آرامی در ایران از استعمال افتاد و به جای آن زبانهای ایرانی میانه مانند پارتی، سغدی، فارسی میانه (پهلوی)، خوارزمی و غیره به کار رفت، ولی الفبای این زبانها از خط آرامی اقتباس شد. سنت آرامی‎نویسی موجب شد که تعدادی کلمات آرامی، خصوصاً افعال، ضمایر، حروف اضافه و ربط، در این زبانها به کار رود. این کلمات آرامی‎الاصل که اصطلاحاً هُزوارش نامیده می‎شود، فقط در خط نوشته می‎شد، ولی در تلفظ معادل ایرانی آنها به‌کار می‎رفت، مثلاً «لحما» می‎نوشتند و به فارسی میانه «نان» می‎خواندند. 
در خارج از قلمرو ایران در فاصلۀ میان سدۀ اول ق‌م و سدۀ 3م کتیبه‎هایی در قلمرو قدیم نَبَطیان، از شمال حجاز تا مرزهای مدیترانه‎ایِ سوریه، کشف گردیده و نیز کتیبه‎هایی در بخشهای شمالی‎تر یعنی در پالمیر به دست آمده که به زمانی میان سدۀ اول ق‌م تا 272م (سال برافتادن این شهر) تعلق دارند. این آثار به گونه‎ای از آرامیِ نزدیک به آرامیِ هخامنشی به نگارش درآمده‎اند. 

آرامیِ کتاب مقدس

بخشهایی از عهد عتیق به زبان آرامی در دست است: قسمتی از کتاب عزرا (ح 300ق‌م)، قسمتی از کتاب دانیال (قرن 2ق‌م)، 2 واژه در سِفْر تکوین و سوره‎ای از کتاب ارمیا. نیز اصل برخی از کتابهای آپوکریف به زبان آرامی بوده که بعدها از میان رفته است. این بخشها از زمانهای گوناگون به فاصلۀ 3 قرن است و اختلافات لهجه‎ای نیز در آنها دیده می‎شود. چنین می‎نماید که روزگاری همۀ کتاب دانیال به آرامی که زبان متداول در ناحیۀ فلسطین بوده، وجود داشته است. اصطلاحاً آرامیِ به کار رفته در این بخشها را آرامی کتاب مقدس نامیده‎اند. 
بنا بر نظر زبان‎شناسان، از اوایل دوران مسیحیت، آرامی به 2 گروه غربی و شرقی تقسیم شد که حدفاصل میان سرزمینهای متکلمان به آنها رود فرات و صحرای شام است. تفاوتهای زبانی میان این دو گروه حاصل از اختلاف سرزمینها و اقوام و فرهنگها و مذاهب است. آرامی غربی شامل نَبَطی، پالمیری (شمال شرقی دمشق)، آرامی مسیحیان فلسطین و آرامی یهودی است. ترگومها ترجمه‎ها و تفاسیر آرامی کتاب مقدس است و به دوران مسیحیت تعلق دارد، و نیز تَلمود اورشلیم (سدۀ 4 و 5 م) و برخی کتیبه‎های آرامی به زبان متداول در فلسطین است. از اوایل دوران اسلامی، عربی به‌تدریج جای زبان آرامی غربی را در فلسطین و سوریه گرفت، اما هنوز گونه‎ای از آن در روستاهای نزدیک دمشق رواج دارد. از دوران مسیحیت به بعد آرامی شرقی به 3 لهجه در متنهای ادبی و کتیبه‎ها به‌کار رفته است: آرامی یهودی ـ بابلی، مندایی و سُریانی. آرامی یهودی ـ بابلی اساساً زبان «تَلمود بابلی» است که به سدۀ 5 و 6 م تعلق دارد. مندایی زبان فرقۀ گنوستیکی است که در سدۀ اول م نشأت گرفته و آثار مکتوبی از آنان بر جای است. سریانی اصلاً زبان اِدِسا (رُها)ست. آرامی شرقی به‌تدریج جای خود را به زبان عربی داد، ولی گونه‎ای از آن در میان مسیحیان و یهودیان در نواحی حدود شرق اورمیه به کار می‎رود و در آن نفوذ زبانهای دیگر مانند فارسی، کردی، ترکی و عربی دیده می‎شود. 
وجود زبان آرامی در مناطقی که عربی جای آن را گرفت، موجب گردید که بسیاری کلمات از آن زبان، یا به واسطۀ آن زبان، در عربی به وام گرفته شود مانند طاحون، کتان، ناطور، خردل، شاقول، خراج و غیره.
خط آرامی مقتبس از خط فنیقی است و دارای 22 حرف است که از راست به چپ نوشته می‎شد. برای ضبط بعضی مصوتهای بلند از صامتها (یعنی همزه، ﻫ ، و، ی) استفاده می‎کردند. خطوط گوناگونی مانند عبری، نَبْطی، عربی، پالمیری، سُریانی و خطوط معمول در ایران مانند پهلوی، سُغدی، خوارزمی و خط خروشتی در هند از آن اقتباس شده است.

مآخذ

ماتسوخ، رودلف، «زبان آرامی در دورۀ هخامنشی»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، تهران، 10، شمـ2 (دی 1341)، صص 176-202، شمـ3 (فروردین 1342ش)، صص 324-356؛ نیز:

Bowman, R., Aramaic Ritual Texts from Persepolis, Illinois, 1970; Cowley, A., Aramaic Papyri, Oxford, 1923 (Reprint Osnabrück, 1967), Imtroduction, pp. XIII-XXXII; Driver, G. R. Aramaic Documents of The Fifth Century B. C., Oxford, 1957, Introduction, pp. 1-19; Dupont-Sommer, A., Les Araméens, Paris , 1979, pp. 79-104; Frānkel, S., Die Aramaischen Fremwörter im Arabischen, 1886, (Reprint Hildesheim), 1962; Greenfield, j., and Porten, B., The Bisitun Inscription of Darius The Great, Aramaic Version, London, 1982, Introduction, pp. 1-4; Henning, W. B., Handbuch der Orientalistik, Iranistik, I, Leiden-Köln, 1958, pp. 22-24, 37-40, Meillet, A., Les langues du monde, Paris, 1952, II / 119-129. 

احمد تفضلی