آراخوسیا

آراخوسیا [ārāxosiyā]، نــام‌یـکی از استـانـهـای شرقی شاهنشاهی هخامنشی، در حوالی قندهار امروزی، در جنوب افغانستان ( ایرانیکا، II/246).
این نام در کتیبه‌های فارسی باستان، به صورت هَرَووَتی و در اوستا با املای هَرَخوَیتی آمده است (همانجا؛ نیز نک‍ : بارتولمه، 1788؛ براندنشتاین، 124؛ نیولی،63). معادل ودایی این واژه، Sárasvatī-، نام رودخانه‌ای در هند است.
این واژۀ هندو ایرانی در اصل به معنای «آبدار، پرآب» (قس: ودایی saras- = آبگیر، برکه) بوده است و استان موردنظر را به سبب وجود رودخانۀ بزرگ ارغنداب در آن چنین نامیده‌اند. از آن جا که نام این رودخانه در متون یونانی به صورت Arachōtós آمده است، یونانیان این استان را Arachosia نامیده‌اند ( ایرانیکا، همانجا).
در اوستا نام هرخویتی در زمرۀ سرزمینهایی می‌آید که اهوره‌مزدا آفریده (وندیداد، فرگرد یکم، بند 12)، و عقیده بر آن است که جزو جنوبی‌ترین سرزمینهای زردشتی بوده است (نیولی، همانجا، نیز ص 227).
اگرچه هرووتی از جملۀ استانهای شرقی‌ای دانسته شده است که در سالهای 545-540ق‌م به دست کورش فتح شدند و به شاهنشاهی هخامنشی پیوستند (دیاکونف، میخائیل، 80)، با این همه، داریوش در کتیبۀ بیستون آن را جزو سرزمینهایی ذکر کرده است که در خارج از پارس به تصرف وی درآمده‌اند و وی شاه آنهاست (کنت،119, 137-138, 145 ). 
در شورش وَهیَزداته برضد داریوش، هرووتی به تصرف وی درآمد و صحنۀ اصلی نبرد سپاهیان داریوش شد (دیاکونف، ایگور، 536؛ داندامایف، 116, 118؛ کنت، 126-127). داریوش در کتیبۀ شوش، به هنگام ذکر نقش سرزمینهای مختلف در ساخت کاخ آپادانا، از هرووتی نیز یاد می‌کند و آن را یکی از سرزمینهای تأمین کنندۀ عاجِ به کار رفته در کاخ می‌داند (کنت، 143-144) و سرانجام، خشیارشا هم آن‌را جزو‌سرزمینهایی می‌آورد که وی شاه آنهاست (همان، 151).
اسکندر هنگام حمله به شرق ایران، نخست آراخوسیا را به تصرف درآورد و سپس از آنجا و از طریق کوههای آراخوسیا به کابل رفت، و به باکتریا حمله‌ور شد (دیاکونف، میخائیل، 162). در روزگار تسلط یونانیان، آراخوسیا که «هند سفید» هم نامیده می‌شد، چندین شهر داشت که یکی از آنها «اسکندریۀ آراخوسیها» بوده است (هرتسفلد، 335). ظاهراً آشوکا، از پادشاهان مائوری هند، آن را به قلمرو خود ملحق کرد، و بعدها آنتیوخوس سوم، پادشاه سلوکی، آن را به‌زیر فرمان خود در آورد ( ایرانیکا، II/247). پس از آن، دمتریوس، پادشاه حکومت یونانی باکتریا بر این سرزمین چیره شد (دیاکونف، میخائیل، 209) و سرانجام هم مهرداد اول، پادشاه اشکانی آن را تصرف کرد.
درزمان فرهاد دوم و اردوان دوم، قبایل صحراگرد سکایی که از آسیای‌مرکزی آمده بودند،آراخوسیا را متصرف‌شدند( ایرانیکا، همانجا)، ولی‌بعدها به سبب عقب‌نشینی سکاها در برابر اشکانیان، آراخوسیا از آنِ اشکانیان شد و آنان در این سرزمین حکومت تشکیل دادند (دیاکونف، میخائیل، 212) که البته دربارۀ چگونگی و زمان این‌تحول با قاطعیت نمی‌توان نظر داد ( ایرانیکا، همانجا).
در آغاز سدۀ 1ق‌م، در آراخوسیا و نواحی شرقی، پادشاهانی همچون گندوفر و پاکر که عنوان و نام اشکانی داشتند و ظاهراً با سکاها مرتبط بودند، فرمانروایی می‌کردند (دیاکونف، میخائیل، 247). گسترۀ هرووتی یا آراخوسیا ظاهراً از هندوکش تا اقیانوس هند بوده است (هرتسفلد، 289).
آراخوسیا از دیرباز اهمیت تجاری و راهبردی داشته است و جاده‌ای که از غرب آسیا به هند می‌رفت، در این سرزمین در دو جهت انشعاب می‌یافت: یکی جادۀ شمالِ شرقی که به سوی بخش شمالی پنجاب می‌رفت و دیگری جادۀ جنوب شرقی که به ملتان و دلتای سند راه می‌برد (بارتولد، 73).
آراخوسیا درسدۀ 10م، رُخَّج و گاه رُخَّذ نامیده می‌شد که در متون‌جغرافیایی وتاریخی‌دورۀاسلامی‌بدان‌اشاره‌شده است(همانجا).

مآخذ

اوستا؛ دیاکونف، ایگور، تاریخ ماد، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، 1345ش؛ دیاکونف، میخائیل، تاریخ ایران باستان، ترجمۀ روحی ارباب، تهران، 1380ش؛ نیز:

Barthold, W.W., An Historical Geography of Iran, tr. S. Soucek, Princeton, 1984; Bartholomae, Ch., Altiranisches Wörterbuch, Berlin, 1961; Brandenstein, W. and M. Mayrhofer, Handbuch des Altpersischen, Wiesbaden, 1964; Dandamaev, M.A., A Political History of the Achaemenid Empire, Leiden, 1989; Gnoli, Gh., Zoroaster's Time and Homeland, Naples, 1980; Herzfeld, E., The Persian Empire, Wiesbaden, 1968; Iranica; Kent, R.G., Old Persian: Grammar, Texts, Lexicon, New Haven, 1953.
عسکر بهرامی