آذر فرنبغ فرخزادان

آذَرْ فَرْنْبَغِ فَرُّخْزادان [āzar farnbaq - e farroxzādān] (آدُر فرنبگِ فرخزادان)، موبدان موبد و پیشوای زردشتیان در سدۀ ۳ق و نخستین تدوین کنندۀ دینکرد در دورۀ اسلامی که در حفظ آثار دینی و ادبیات زردشتی کوشش فراوان داشت («دینکرد پهلوی»،I/406؛ «کتاب سوم...»، 380؛ جاماسپ آسانا، 29). او از دانشمندان مشهور و معتبر زردشتی بوده است و مؤلفان و دانشمندان بزرگی همچون مردان فرخ، مؤلف شِکَند گُمانیگ وِزار (فصل ۴، بند ۱۰۷، فصل ۹، بند ۳) در چند مورد به او استناد کرده‌اند (نک‍ : تاوادیا، ۵۵). وی در حضور مأمون با شخصی به نام «اَبالیش» در مناظره‌ای کلامی شرکت کرده که شرح آن در متنی پهلوی با عنوان رسالۀ گُجَستگ ابالیش باقی مانده است («دینکرد»، 119، حاشیۀ 1). 
آثار بازمانده از آذر فرنبغ فرخزادان اینهاست: ۱. اندرزی در ۱۰ بند و یک سطر پایان نوشت که مفاهیم موردنظر را در قالب عبارتهای نمادین و شاعرانه مطرح می‌کند. در این متن آذر فرنبغ فرخزادان به دو پرسش دربارۀ خرد پاسخ داده است (متون...، ۲۸، ۱۱۸؛ جاماسپ آسانا، 29-30, 70-80). ۲. روایات، مشتمل بر ۱۴۷ پرسش از سوی زردشتیان و پاسخهای آذرفرنبغ فرخزادان به آنها. مجموعۀ این پرسش و پاسخها از ص 322 (سطر10) تا ص402 (سطر15) دست‌نویس TD2 را در برمی‌گیرد (همو، 29). ۳. کتاب چهارم دینکرد که گزیده‌ای از کتابی به نام آیین‌نامه است. اصل این کتاب امروز در دست نیست، اما گذشته از خلاصۀ مندرج آن در کتاب چهارم دینکرد («دینکرد پهلوی»، I/409-431)، در فصل ۱۴۲ کتاب سوم دینکرد (همان، 145؛ «کتاب سوم»، 147)، و نیز پرسش ۱۴۲ دادِستان دینی به آذر فرنبغ فرخزادان به عنوان مؤلف آیین‌نامه اشاره شده است (جاماسپ‌آسانا، همانجا). ۴. کتاب پنجم دینکرد، شامل دو بخش: بخش نخست پاسخهای آذر فرنبغ فرخزادان به «یاکوب هاریان» (تفضلی، ۱۳۴: یعقوب خالدان) در کتابی به نام سلما (یا سَمران = حمیر یا هاماوران؟)، و بخش دیگر پاسخهای همین دانشمند به پرسشهای بخت ماری («دینکرد پهلوی»، I/433-470؛ «دینکرد»، 119-130؛ تاوادیا، 72-75). ۵. رسالۀ گجستگ ابالیش، رساله‌ای است کلامی که به مناظرۀ ابالیش و آذرفرنبغ فرخزادان اختصاص دارد. در این متن ۷ پرسش از سوی ابالیش دربارۀ مبانی دین زردشتی مطرح شده که آذر فرنبغ فرخزادان به همۀ آنها جواب داده است (تفضلی، 164-166؛ تاوادیا، 60-62).

مآخذ

تاوادیا، ج.، زبان و ادبیات پهلوی، ترجمۀ س. نجم‌آبادی، تهران، ۱۳۵۵ش؛ تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، ۱۳۷۶ش؛ دست‌نویس TD2، بندهش ایرانی، روایات امید اشاوهیشتان و جز آن، شیراز، ۱۳۵۷ش؛ متون پهلوی، ترجمۀ سعید عریان، تهران، ۱۳۷۱ش؛ نیز:

«Dinkard, V», tr. E. W. West, The Sacred Books of the East, Delhi, 1977, vol. XLVII; Jamasp - Asana, Pahlavi Texts, Bombay, 1897; Pahlavi Dinkard, ed. Dh. M. Madan, Bombay, 1911; Shikand – Gûmânîk Vijâr, ed. E. W. West, Bombay, 1887; Le Troisième livre du Dēnkart, tr. J. de Menasce, Paris, 1973.
سعید عریان