آذرخش

آذَرَخْش [āzaraxš]، تخلیۀ مرئی الکتریستۀ جوّی که وقتی قسمتی از جوّ بار الکتریکی یا اختلاف پتانسیل کافی برای غلبه بر مقاومت الکتریکی هوا پیدا کند، رخ می‌دهد.
آذرخش معمولاً با ابرهای طوفان‌زای کومولونیمبوس همراه است، اما در ابرهای نیمبواستراتوس، کولاک، دیوباد (طوفان خاک) و گاهی اوقات در گرد و غبار و گازهای حاصل از فورانهای آتش‌فشانی نیز دیده می‌شود. وقتی طوفانی تندری ایجاد می‌شود، آذرخش ممکن است در داخل ابرها، میان ابرها، بین ابر و هوا یا میان ابر و زمین پدید آید.
آذرخش این‌گونه پدید می‌آید که بر اثر فرایند «جداسازی بار»، نواحی بارداری در داخل ابر به وجود می‌آیند و از نظر الکتریکی ساختاری دو قطبی به آن می‌بخشند. درمورد توزیع بارهای الکتریکی در داخل ابر طوفان‌زا چنین به‌نظر می‌رسد که بار مثبت عظیمی در قسمت بالای ابر، بار منفی بزرگی در پایین آن، و اندکی نیز بار مثبت در پایین‌ترین بخش ابر تجمع می‌یابد. بارهای الکتریکی بر روی قطرات آب، ذرات یخ یا هر دو جای دارند. اگر هوای اطراف ابر نیز باردار باشد، ممکن است تخلیه‌ای الکتریکی از ابر رخ دهد.
صاعقه یا آذرخشی که از ابر به سوی زمین می‌آید، با خنثى شدن اندک‌بار مثبتی که در قسمت زیرین ابر جای دارد، شروع می‌شود. صاعقه دست‌کم طی دو مرحله پدید می‌آید: نخست جرقه‌ای پیشرو که حامل بار منفی است، از ابر به زمین می‌رسد. این جرقه چندان تابناک نیست و اغلب پله‌پله، و شاخه‌شاخه است. گاهی نیز جرقۀ پیشرو از زمین به ابر می‌رسد، به ویژه وقتی بناهای بسیار مرتفعی مانند برجهای کلیساها و ساختمانها یا درختان بلند در محل وجود داشته باشد. وقتی جرقۀ پیشرو از ابر به زمین نزدیک می‌شود، بار مخالفی را در محلی که فرود خواهد آمد، القا می‌کند. بر اثر این عمل جرقه‌ای بازگشتی پدید می‌آید که بار مثبت را از زمین به سوی بالا می‌برد. این دو جرقه معمولاً در حدود ۵۰ متر بالاتر از سطح زمین به هم می‌رسند. در این نقطه ابر به زمین اتصال الکتریکی پیدا می‌کند و جرقۀ برگشتیِ پُر نوری با جریانِ بسیار زیاد از مسیر ایجادشده می‌گذرد و به ابر می‌رسد. پدید آمدن آذرخش معمولی مستلزم وجود اختلاف پتانسیلی در حدود چند صد میلیون ولت است و بیشترین مقدارِ جریان آن به حدود ۲۰ هزار آمپر می‌رسد. دما نیز در مسیر جرقه حدود ۳۰ هزار درجۀ کلوین است. همۀ این مراحل به سرعت انجام می‌شود: جرقۀ پیشرو در مدت ۲۰ میلی‌ ثانیه به نقطۀ تلاقی در نزدیک زمین می‌رسد و جرقۀ بازگشتی نیز طی ۷۰ میکروثانیه به ابر بازمی‌گردد.
رعدی که با آذرخش همراه است، به سبب گرم شدنِ سریعِ هوا در تمامی طول مسیر جرقه تا دماهای بسیار بالا پدید می‌آید. هوایی که این‌گونه گرم شده است، با سرعتی بیش از سرعت صوت منبسط می‌شود،‌ اما پس از طی یک یا دو متر، سرعت آن کاهش یافته، موج ضربه‌ای به موج صوتی تبدیل می‌شود. این صدا بر اثر هوای موجود بین ابر و زمین و نیز وضعیت طبیعی زمین تغییر و تحول می‌یابد که نتیجۀ آن یک رشته صداهای بلند ناگهانی و غرش است. 
گرچه صاعقه به سبب تخلیۀ شدید الکتریکی با ولتاژ خیلی زیاد خطرناک است، اما چون بیشتر به نقاط مرتفع زمین برخورد می‌کند، برقگیرهای ساخته شده از فلزات رسانا، این جرقه‌ها را به سوی خود می‌کشند و بدون ایجاد خسارت به زمین می‌رسانند. برای مصون ماندن از خطر صاعقه می‌توان در داخل ساختمان یا جایی گود و کم‌ارتفاع پناه گرفت.     (102)