اگادن

اُگادِن، ناحیه‌ای وسیع و نیمه بیابانی در منتهى‌الیه جنوب شرقی اتیوپی كه بیشتر جمعیت آن را مسلمانان تشكیل می‌دهند. اگادن فلاتی است تقریباً 4 گوشه («فرهنگ ... »، 649) كه اضلاع آن را رود شبلی در جنوب غربی، خط مرز جمهوری سومالی با اتیوپی در جنوب شرقی و شمال شرقی تشكیل می‌دهد.
فلات اگادن از طبقات آهكی، گچ و ماسه سنگهای مربوط به دورانهای ژوراسیك و كرتاسه تشكیل شده است و با شیب اندكی از شمال به جنوب امتداد دارد. در وسط این فلات رود فافان مسیر خود را بریده، در فاصله‌ای نه چندان دور از رود شبلی در رسوبات آهكی فرو می‌رود (همانجا). علاوه بر این رود، راه آبهای عمیقی با شیب تند، بریدگیهایی «كانیون» مانند (دره) در این سرزمین به وجود آورده‌اند («دائرةالمعارف ایتالیانا»).
آب و هوای اگادن بیابانی و گرم با متوسط دمای سالانه °30 سانتی‌گراد و باران آن ناچیز و نامنظم است كه در فصول گرم سال می‌بارد و میزان آن از 100 تا 300 میلی‌متر در سال تجاوز نمی‌كند («فرهنگ»، همانجا؛ گرو، 170؛ كوك، 436). قسمت اعظم سرزمین اگادن را بوته‌های خار پوشانده كه در میان آن گه گاه علفزارهایی مشاهده می‌شود و همین گیاهان مبنای زندگی كوچندگانی است كه با احشام خود در این منطقۀ فقیر از مرتعی به مرتع دیگر رفت و آمد می‌كنند («فرهنگ»، همانجا). بیشتر ساكنان اگادن را كوچندگان سومالی تشكیل می‌دهند كه به گروههای دارود و اگادن (قبیلۀ بزرگی كه نام آن بر ناحیه گذارده شده است) تعلق دارند. این كوچندگان از اگادن به سومالی رفت و آمد دارند، زیرا مرز میان اتیوپی و سومالی، چنانكه باید، مشخص نشده است (گرو، 173). بخشی از نواحی حاشیه‌ای اگادن مانند ناحیۀ جی‌جیگا و درۀ رود شیبل زیستگاه كشاورزانی است كه از سومالی یا جاهای دیگر اتیوپی به آن سرزمین مهاجرت كرده‌اند.
مردم اگادن كه شمار آنان در 1969 م / 1348 ش 152 هزار نفر برآورد شده است (كوك، 518)، از نظر نژادی به تیره‌های سومالی دارود ارتباط دارند و به دو شاخۀ اصلی منقسم می‌گردند، یكی مقابول با قبایل اصلی دوگاد و ابراهیم مَكاهیل، و دیگری مییر ولال5 كه از قبایل آن عبدالله تَلَماگ و رِر عبدالله را می‌توان نام برد («دائرة‍المعارف ایتالیانا»).
تاریخ جدید اگادن از 1887م آغاز می‌شود. در این سال امپراتور وقت اتیوپی، پدر هیلاسلاسی آخرین پادشاه آن سرزمین فرمان تصرف اگادن را صادر كرد، ولی در همان زمان كشورهای استعمارگر اروپایی یعنی انگلیس، فرانسه و ایتالیا به تصرف شاخ افریقا پرداختند و در سالهای 1880 تا 1890 م متصرفات آنها به موجب قراردادهایی از لحاظ بین‌المللی مسجل گردید، اما مرزهای میان متصرفات این كشورهای اروپایی با دقت مشخص نگردید و همین امر تنشهایی به وجود آورد كه از آن جمله می‌توان سانحۀ مرزی ولوال را نام برد كه در دسامبر 1934 م / 1313 ش به وقوع پیوست. در این درگیری نخست برخوردی میان سربازان اتیوپیایی و نیروهای ایتالیایی در ولوال رخ داد كه در نتیجۀ آن ایتالیا به بهانۀ اینكه ولوال جزئی از خاك سومالی است، به اتیوپی حمله برد و تمام آن كشور را به تصرف درآورد و اختیار سرزمین اگادن را به دست گرفت. تا اینكه در پایان جنگ جهانی دوم و شكست ایتالیا، امپراتور اتیوپی به كشور خود مراجعت كرد و اگادن كه از 1941 م / 1320 ش در اشغال نظامی انگلستان بود، در 1948 م / 1327 ش به اتیوپی برگردانده شد، ولی این امر صرفاً روی كاغذ بود و تخلیۀ واقعی این سرزمین در 1954 م عملی گردید (كرنون، 239).
در 1960 م / 1339 ش متصرفات ایتالیا و انگلستان در شاخ افریقا استقلال یافتند و از اتحاد آنها جمهوری سومالی تشكیل شد كه ادعای خود را بر اگادن به عنوان بخشی از سرزمین سومالی اعلام نمود. از آن تاریخ اگادن یكی از 5 سرزمینی در نظر گرفته شد كه پرچم ستارۀ 5 شاخۀ جمهوری سومالی را تشكیل می‌داد. بدین گونه جمهوری سومالی با احساسات ملی شدید همواره آرزوی تصرف اگادن را در سر می‌پروراند تا در 1964 م كار به بروز اولین جنگ میان سومالی و اتیوپی كشید، ولی در آن جنگ فشار بین‌المللی مانع از پیشرفت قوای اتیوپی شد و قرارداد خرطوم كه در بهار همان سال منعقد گردید، وضع موجود را تأیید كرد. پس از سقوط امپراتور هیلاسلاسی در 1974 م / 1353 ش جبهۀ آزادی‌بخش سومالی درصدد برآمد تا با استفاده از ضعف اتیوپی، اگادن را به تصرف درآورد و در 1977 م به اتیوپی حمله‌ور شد. در این مبارزه پیروزی سومالی نزدیك به نظر می‌رسید، ولی اتیوپیاییها با كمك شوروی كه از حكومت ماركسیستی اتیوپی حمایت می‌كرد ــ و سومالی را كه تا 1970 م متحد آن بود به حال خود رها كرده بود ــ موفق شدند كه سرنوشت مبارزه را به نفع خود تغییر دهند. آنان با استفاده از سلاحهای شوروی و حمایت 8 هزار نفر از واحدهای نظامی كوبایی ( كلیر ... ، XVIII / 72) جبهۀ آزادی بخش و نیروی نظامی سومالی را كه در 1978 م وارد جنگ شده بود، شكست دادند و بدین‌ترتیب مسألۀ اگادن كه تا آن زمان مسأله‌ای محلی بیش نبود، جنبۀ بین‌المللی پیدا كرد و سومالی برای مقابله با مشكل نگاهداری پناهندگان كه شمار آنان در 1980 م بالغ بر 700 هزار تن برآورد شده بود ( آمریكانا، XX / 650)، از دولتهای غربی كمكهایی دریافت كرد. از 1991 م / 1370 ش تاكنون گرفتاریهای داخلی شدیدی كه دامنگیر سومالی شده، از شدت و حدت مسألۀ اگادن كاسته است.

مآخذ

كرنون، ماریان، تاریخ معاصر افریقا، ترجمۀ ابراهیم صدقیانی، تهران، 1365 ش؛ كوك، ژ. م.، مسلمانان افریقا، ترجمۀ اسدالله علوی، مشهد، 1373 ش؛ نیز:

Americana; Collier’s Encyclopedia, London, 1986; Enciclopedia Italiana; Grove, A. T., Africa, South of the Sahara Oxford, 1970; Lexikon der Geographie, ed. W. Tietze, Braunschweig, 1970.
محمدحسن گنجی