اصفهان، مسجد امام

اِصْفَهان، مَسْجِدِ اِمام، یكی از مهم‌ترین بناهای عصر صفویه كه پیش‌تر به نامهای مسجد شاه، مسجد سلطانی جدید و جامع عباسی شهرت داشت. این مسجد در ضلع جنوبی میدان نقش جهان واقع شده است و چنانكه از مآخذ برمی‌آید، بنای آن در سومین مرحله از اجرای طرح میدان نقش جهان به فرمان شاه عباس بزرگ (سل‍ 996- 1038 ق / 1588- 1629 م) آغاز گردیده، و در دورۀ شاه صفی (سل‍ 1038-1052 ق / 1629-1642 م) به پایان رسیده است.
به گفتۀ منجم، ساختمان مسجد در 15 صفر 1020 ق / 19 آوریل 1611 م با تهیۀ «اسباب و آلات و مصالح بناء» آغاز گردید (ص 411). به استناد كتیبۀ كاشی معرق سر در كه به خط ثلث علیرضا عباسی است، نخستین بخش بنا، یعنی ورودی اصلی، در تاریخ 1025 ق / 1616 م احداث شد، اما بنابر كتیبۀ ایوان غربی كه به خط محمدرضا امامی است، تكمیل بنای داخلی مسجد تا 1040 ق / 1630 م، ادامه یافت و با نصب ازاره‌های مرمرین آن در حدود سال 1047 ق / 1637 م، در زمان شاه صفی خاتمه پذیرفت (هنرفر، 427، 429؛ گدار، II(1) / 109-112).
درِ نقره‌پوش ورودی مسجد با نقشهای تزیینی و اشعار فارسی، سرودۀ «واهب»، به خط نستعلیق برجسته (احتمالاً به قلم عبدالرشید دیلمی، معروف به رشیدا)، نیز از آثار دورۀ شاه صفی است كه در 1046 ق / 1636 م به اتمام رسیده، و نصب شده است (هنرفر، 433-434).
 دیگر كتیبه‌های مسجد به خط معروف‌ترین خوشنویسان عصر صفوی است كه در برخی از آنها نام كاتب و تاریخ كتابت نیز آمده است، از جمله محمدرضا امامی در كتیبه‌های ذیل كتیبۀ اصلی سر در (بدون تاریخ)، محرابهای شبستان شرقی، ایوان غربی، محراب شبستان زمستانی غربی (1077 ق)، ایوان جنوبی و محراب مدرسۀ ناصری، درِ جنوب شرقی مسجد، سر درِ بیرونی مدرسۀ سلیمانیه، درِ جنوب غربی مسجد (1078ق) (همو، 441-443، 451، 455، 457)؛ عبدالباقی تبریزی در كتیبه‌های داخلی ایوان و گنبد جنوبی، ایوان شمالی و گنبد غربی (1035 و 1036 ق) (همو، 438-451)؛ محمدصالح اصفهانی در كتیبۀ بالای محراب اصلی و محراب گنبد شرقی (1038 ق)؛ محمد محسن امامی در كتیبۀ داخل محراب ایوان جنوبی مدرسۀ ناصری (1095 ق) (همو، 450، 454-455).
مسجد امام اصفهان مسجدی است 4 ایوانی به ابعاد 100×130 متر (بدون محاسبۀ زیربنای مدخل) با صحنی وسیع (70×70 متر) (بلر، 188) مشتمل بر طاقگان در هر ضلع و ایوانی در مركز هر طاقگان. ایوان جنوبی با دو منارۀ باریك و بلند به ارتفاع 48 متر (نیكزاد، 98) كه در هر جبهۀ آن پیشنمای گنبدی عظیم با 52 متر ارتفاع از سطح زمین و 25 متر قطر خارجی، شبستان را تشكیل می‌دهد (بلر، 189؛ پاپادوپولو، 515). گنبد دو پوستۀ پیازی با 14 متر اختلاف ارتفاع میان دو پوستۀ بیرونی و درونی (همانجا)، بر روی گریو استوانه‌ای سوار شده كه خود بر مرحلۀ انتقالی 16 ضلعی قرار گرفته است. در دو جانب شبستان مسجد كه خود محراب و منبری رفیع در آن قرار دارد، دو شبستان زمستانی مستطیل‌شكل واقع است كه هر یك به 8 فضا با طاق قوسی روی ستونهای سنگی تقسیم می‌شود. دو ایوان شرقی و غربی به خلاف شیوه‌های مرسوم در مساجد ایران به اطاقهای گنبددار منتهی می‌گردند كه احتمالاً از طرح مسجد جامع تیموری سمرقند، معروف به بی‌بی خانم، اقتباس شده است (بلر، همانجا). ایوان شمالی مسجد از طریق دهلیزی به ورودی اصلی كه بر روی میدان باز می‌شود، متصل است. در سمت شمال شرقی آن دهلیزی طاقدار به صحن كوچكی راه دارد كه مختص آبریزگاه است.
مسجد امام اصفهان با تكیه بر تجربیات گذشتگان در طرح بنا و تزیینات، به نهایت اوج تحول معماری مساجد در ایران نایل می‌آید. با آنكه برنگارۀ (پلان) آن براساس مساجد 4 ایوانی رایج در ایران، و اسلوب بنایی و شكلهای معماری آن اساساً دنباله‌رو نمونه‌های گذشته (از جمله مسجد جامع اصفهان) است، نمونۀ بارزی از تدابیر معماران در تركیبهای نوینِ برگرفته از سنتهای كهن معماری ایران به شمار می‌آید. از جملۀ ابداعات این بنا، الحاق دو مدرسۀ ناصری و سلیمانیه در جبهه‌های جنوب شرقی و جنوب غربی به صحن مسجد است كه هر یك به شكل مستطیلی با طاقگان به دور صحنها و ایوانهای كوچك‌تر به موازات شبستان مسجد قرار دارند (هنرفر، 454-457). افزون‌بر آن، با وجود عظمت و گستردگی سطح و ارتفاع بنا و پیچیدگی برنگارۀ مسجد، تناسب اجزاء ساختمان دقیقاً رعایت، و قرینه‌سازی در حد اعلا حفظ شده است.

از دیگر تدابیر معماران و طراحان بنای مسجد، رابطۀ آن با میدان است (نك‍ : ویلبر، 406-407). ناهماهنگی محورهای میدان با دو مسجد واقع در دو ضلع آن (امام و شیخ لطف‌الله) چند تن از محققان را به تعمق واداشته است. ظاهراً برنامه‌ریزی و نخستین مرحلۀ اجرای طرح میدان در 999 یا 1000 ق، یعنی حدود 20 سال پیش از شروع ساختمان مسجد امام بوده است (افوشته‌ای، 376-377؛ منجم، 113). به استناد نوشتۀ افوشته‌ای نطنزی، میدان در این مرحله صرفاً برای «چوگان بازی و اسب تازی» مسطح شده بود و از این رو، نیازی به برابری محور آن با قبله نداشت (همانجا؛ نیز نك‍ : مك چزنی، 114-115). مرحلۀ دوم احداث میدان مربوط به سالهای 1011 و 1012 ق / 1602 و 1603 م است كه شامل بنای سر در قیصریه (بازارخان) و بازارهای اطراف میدان و مسجد شیخ لطف‌الله و عمارت دو طبقه‌ای در جهت غربی میدان بود كه بعداً به ساختمان 5 طبقۀ عالی قاپو تغییر یافت (منجم، 236-237؛ مك چزنی، 116-117). بر این اساس تصمیم به بنای دو مسجد در این میدان مدتی پس از طرح و نخستین اجرای آن گرفته شده است و در نتیجه، محورهای داخلی مساجد با محور میدان برابری نمی‌كند.
محور میدان با 4 جهت اصلی مقارن است و به موازات یكی از شاهراههای عمده و قدیمی شهر قرار دارد. ورودی مسجد با بَرِ میدان هماهنگ شده، در حالی كه بخش داخلی آن، برای تصحیح جهت قبله، °45 به سمت جنوب غربی می‌گردد. برای رفع ناهماهنگی این دو محور، طراحان مسجد میان ورودی آن و ایوان شمالی، دهلیز مورّبی جای داده‌اند كه در عمل گردش محور مسجد پس از ورود به ساختمان تأثیری در خود آگاه بیننده نمی‌گذارد.
از دیگر نكات قابل توجه در طرح مسجد، نبوغ معماران آن است. در محاسبۀ نمای ساختمان از دیدگاه میدان، رابطۀ دید میان بلندترین بخشهای مسجد ــ یعنی ایوان سر در ورودی و گنبد ایوان مقابل قبله ــ توسط مناره‌هایی كه جفت اول آن با ارتفاع كمتر، گویی انعكاس جفت دوم است، چنان برقرار شده كه از دیدگاه میدان نه تنها احجام درونی ساختمان مشخص شده، بلكه ژرفانمایی استثنایی نیز پدید آورده است.
بخش عمدۀ شكوه و زیبایی مسجد امام اصفهان برآیند تزیینات كاشی‌كاری آن است كه تمامی سطوح نمایان خارجی و كلیۀ سطوح داخلی از بالای ازاره‌های مرمری را شامل می‌شود. شاهكار كاشی‌كاری مسجد در سر در ورودی مشهود است. طرحهای اسلیمی متنوع و كتیبه‌ها با كاشیهای معرق اعلا نمای ورودی را می‌پوشاند. ابزار طنابی با كاشی آبی‌رنگ از دو گلدان نقش برجستۀ مرمرین برخاسته، قوس ایوان را تزیین می‌كند. نیم گنبد ورودی با رده‌های مقرنس كاشی‌كاری از بالای حاشیۀ كتیبۀ اصلی كه پایه‌گذاری مسجد را اعلام می‌دارد، منشأ می‌گیرد. در هر طرف درِ ورودی قاب‌بند تزیینی با طرحهای ترنج و اسلیمی بر كاشی مرغوب اجرا شده است. برخلاف كاشیهای معرق ورودی مسجد، تزیینات دیگر بخشهای ساختمان از كاشیهای خشتی 7 رنگ است كه در آنها درجات مختلف رنگ آبی بر دیگر رنگها ارجحیت یافته، به استثنای شبستانها كه با كاشیهایی بیشتر به رنگ زرد و سبز در مرمتهای بعد از صفویه پوشیده شده است. كیفیت مصالح و نحوۀ اجرای كاشیهای 7 رنگ مسجد از كاشیهای معرق ایوان ورودی پست‌تر است. شاید سبب آن هزینۀ گزاف، و عجله‌ای بوده است كه برای به پایان بردن تزیین چنین بنای وسیعی داشته‌اند.
عظمت و شكوه مسجد و طرز قرار گرفتن آن در ضلع جنوبی میدان، حاكی از اهمیت فوق العادۀ آن است. از تحقیقات رابرت مك‌چزنی برمی‌آید كه طرح‌ریزی قیصریه، میدان نقش جهان و مغازه‌های اطراف آن بدین هدف بوده است كه محور بازرگانی شهر را ــ كه در بهار 1006 ق / 1598 م رسماً به پایتختی برگزیده شده بود ــ از محلۀ میدان كهنه و بازار قدیم به مركز جدید منتقل كنند و در نهایت پایه‌های اقتصادی عمدۀ اصفهان (و كلاً ایران صفوی) را در انحصار دستگاه حكومتی و شاه عباس درآورند (ص 119).

برای رقابت با میدان كهنه كه مركزیت آن اساساً مدیون مسجد جامع اصفهان بود و قدمت آن حداقل به زمان سلجوقیان می‌رسید، احداث مسجدی عظیم برای جلب جماعت به میدان نقش جهان ضروری می‌نمود و با ساختن مسجد جامعی در جبهۀ جنوبی میدان طبعاً عبور و مرور مردم ازدیاد می‌یافت.
در آغاز برنامه‌ریزی بنای مسجد، محوطۀ موردنیاز، چنانكه در مآخذ مشهود است، خانه‌های مسكونی بوده (نك‍ : منجم، 411-412؛ قس: شاردن، 68؛ اسكندربیك، 2 / 831)، و تلاش برای خرید زمینهای این بخش از شهر طبق موازین شرعی، نشانه‌ای از كوشش برای ایجاد جامعی نو در كنار میدان جدید شهر است. به گزارش منجم در روز جمعه 15 صفر 1020 شاه عباس برای آنكه به هنگام آغاز ساختمان مسجد وسایل كار آماده باشد، 2 هزار تومان برای تهیۀ مصالح بنا و دستمزد استادكاران از بنا و سنگ‌تراش و سنگ‌بر پرداخت (ص 411)، اما مشكل خرید خانۀ پیرزنی كه در میان زمین مسجد واقع شده بود و وی در امتناع از فروختن آن مجدّ بود، كار آغاز بنا را به تأخیر انداخت. استاد بدیع‌الزمان تونی كه به خدمت اشرف به امر معماری مشغول بود، حقیقت طرح مسجد و خانۀ پیرزن را به عرض رسانید و شاه عباس او را مأمور جلب رضای پیرزن كرد و وی نیز از عهدۀ این كار برآمد (همو، 412). مك‌چزنی برپایۀ همین گزارش گمان دارد كه طرح (پلان) مسجد به دست بدیع‌الزمان تهیه شده است و اگر نام او را در مآخذ دورۀ شاه عباس یا در كتیبه‌های مسجد نمی‌یابیم، شاید به سبب از دست رفتن موقعیت مطلوب او در تشكیلات اداری شاه عباس پس از اتمام بنای مسجد بوده است (ص 123). پایه‌ریزی مسجد سرانجام در 23 صفر 1020 آغاز گردید و برحسب اتفاق مقارن با شروع بنا، معدن سنگ مرمری در حوالی اصفهان (اردستان) كشف شد (نك‍ : شاردن، 69) كه از سنگهای مرغوب آن برای ساختمان مسجد بهره گرفتند (اسكندربیك، همانجا).
در كتیبه‌ای به خط محمدرضا امامی واقع در ذیل كتیبۀ اصلی سر در مسجد، نام محب علی بیك لله به عنوان سركار بیوتات سلطنتی و مشرِفِ بنا، و استاد علی اكبر اصفهانی به عنوان معمار و مهندس گنجانده شده است (هنرفر، 429-430).
از سوی شاه عباس محب علی بیك به عنوان متولی اوقاف مسجد تعیین شد و او نیز 14 فقره ملك به موقوفات مسجد هبه كرد (سپنتا، 50-55). نوشته‌اند كه وقف‌نامۀ مسجد امام كه در آن درآمد 48 ملك واقع در شهر اصفهان و حوالی آن وقف نگهداری و مخارج مسجد شده بود، در كتیبه‌ای سنگی در مسجد منقور بود كه اكنون از آن اثری باقی نیست. رونوشت خلاصه‌ای از این وقف‌نامه توسط شیخ بهاءالدین عاملی تهیه شده بوده كه جزئیات و شرایط موقوفات مسجد در آن به ثبت رسیده بوده است (همو، 49-56).
مرمت و نگاهداری: در پی زلزلۀ 23 ربیع‌الآخر 1260 ق / 12 مۀ 1844 م (امبرسز، 188)، مناره‌های ایوان جنوبی از بدنه جدا شد و در خود ایوان نیز شكافهای عمیق پدید آمد. سبب این ویرانیها در حقیقت زلزله نبود، بلكه علت واقعی آن ضعف زیرسازی و فشار مناره‌ها و طاق ایوان و در نتیجه نشست بنا، ناشی از شتاب در كار ساختمان مسجد بود و زلزله آن را آشكار ساخت. در 1261 ق به فرمان محمدشاه قاجار بدون آنكه هیچ گونه تعمیر اساسی صورت گیرد، تنها كاشیهای فرو ریخته را تعویض، و كتیبه‌ای حاكی از تعمیر مسجد به نام او بر پیشانی ایوان نصـب كردند (نك‍ : گدار، II(1) / 115). در بهار 1310 ش / 1932 م، كاشیهای نصب شده در 1261 ق فرو ریخت و شكافهای پوشانده شده با گستردگی بیشتر نمودار شد و بنا در خطر فروپاشی قرار گرفت (همانجا). كار مرمت ایوان و مهار كردن مناره‌ها با كلافهای آهنی و متصل ساختن آنها به یكدیگر در 1316 ش به دست استاد حسین معارفی، معمار ابنیۀ تاریخی اصفهان، انجام پذیرفت (مصطفوی، 3 / 408). در سالهای بعد نیز مرمتهای اساسی در دیگر بخشهای مسجد از جمله در ایوانهای شرقی و غربی، سر در و جلوخان و هشتی ورودی، مدرسه‌ها و ... صورت گرفت (نیكزاد، 108-111؛ ورجاوند، 6- 9؛ مشكٰوتی، 49-50).

مآخذ

اسكندربیك منشی، عالم‌آرای عباسی، به كوشش ایرج افشار، تهران، 1350 ش؛ افوشته‌ای نطنزی، محمود، نقاوة الآثار فی ذكر الاخیار، به كوشش احسان اشراقی، تهران، 1350 ش؛ امبرسز، ن. ن. و چ. پ. ملویل، تاریخ زمین لرزه‌های ایران، ترجمۀ ابوالحسن رده، تهران، 1370 ش؛ سپنتا، عبدالحسین، تاریخچۀ اوقاف اصفهان، اصفهان، 1346 ش؛ شاردن، ژان، سفرنامه، بخش اصفهان، ترجمۀ حسین عریضی، تهران، 1362 ش؛ مشكٰوتی، نصرت‌الله، «به مناسبت اتمام تعمیر سر در و جلوخان مسجدشاه اصفهان»، تعلیم و تربیت، تهران، 1317 ش، شم‍ 3 و 4؛ مصطفوی، محمدتقی، «تلاش در راه خدمت به آثار ملی و امید به آینده»، گزارشهای باستان‌شناسی، تهران، 1334 ش؛ منجم یزدی، محمد، تاریخ عباسی، به كوشش سیف‌الله وحیدنیا، تهران، 1366 ش؛ نیكزاد امیرحسینی، كریم، ابنیۀ تاریخی اصفهان، اصفهان، 1335 ش؛ ورجاوند، پرویز، «چگونه مسجد شاه از انهدام نجات یافت ... »، هنر و مردم، تهران، 1355 ش، شم‍ 164؛ هنرفر، لطف‌الله، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، 1344 ش؛ نیز:

Blair, Sh. S. and J. M. Bloom, The Art and Architecture of Islam 1250-1800, New Haven / London, 1994; Godard, A.,«Masdjid-é-Shāh», Āthār-é-Īrān, Haarlem, 1937; McChesney, R. D.,«Four Sources on Shah Abbas’s Building of Isfahan », Muqarnas, Leiden, 1988, vol. V; Papadopoulo, A., L’Islam et l’art musulman, Paris, 1976; Wilber, D.,«Aspects of the Safavid Ensemble at Isfahan », Iranian Studies, Harvard, 1974, vol. VII(1)
سوسن بابایی