اشکی قمی

اَشْكیِ قُمی، یا میراشكی (940-972 ق / 1533-1565 م)، فرزند سیدعلی محتسب از شعرای عصر شاه طهماسب صفوی (930-984 ق / 1524-1576 م). اشكی تخلص اوست. وی مدتی در قم به سر برد. در جوانی با شنیدن آوازۀ غزالی مشهدی و به قصد مناظره با او، راهی هند شد و به جمع شعرای دربار جلال‌الدین اكبر (963-1014 ق / 1556-1605 م) پیوست (تقی‌الدین، 444؛ رازی، 2 / 510؛ اوحدی، 164؛ نفیسی، 1 / 431). او در آنجا كسب منزلت كرد و توانست با غزالی مشهدی نیز مباحثاتی داشته باشد (اوحدی، همانجا؛ صادقی، 77- 78). برخی معتقدند كه اشكی پیش از این دیدار، در آگره اكبرآباد و یا دهلی درگذشته بوده است (تقی‌الدین، همانجا؛ بدائونی، 3 / 186؛ رازی، همانجا؛ شفیق، 24).
اشكی در هند با میرجدایی مصورترمذی، ملقب به نادرالملك، همنشینی داشت. او هنگام بیماری، اشعار خویش را به میرجدایی سپرد تا منظم سازد، اما وی آنچه را از اشعار اشكی پسندید، به نام خود كرد و باقی را به آب شست (رازی،اوحدی، همانجاها؛ گوپاموی، 41). غزالی مشهدی نیز بدین موضوع اشاره داشته، و در هجوی تند، میرجدایی را مسبب مرگ اشكی معرفی كرده است (نك‍ : اوحدی، 164، 277، 771).
اشكی در شعر از شیوۀ آصفی پیروی می‌كرد و به سرودن مضامین غریب و خیال‌پردازی در شعر تمایل فراوان داشت (تقی‌الدین، بدائونی، همانجاها)؛ با اینهمه، اوحدی بسیاری از اشعار او را خام و لغو می‌شمارد (ص 164) و ابوالفضل علامی هم آگاهی او را در شعر، اندك می‌داند (1 / 179). اشكی را از شاعران مكتب وقوع دانسته‌اند (گلچین، 643؛ صفا، 5(2) / 691-692).
آقابزرگ او را صاحب دو دیوان دانسته است (9(1) / 79)، اما به گفتۀ صادقی افشار، او دیوانی به شیوۀ طرد العكس سروده بود و از این رو خود را صاحب دو دیوان می‌پنداشت (ص 77). دربارۀ شمار ابیات دیوان اشكی آراء مختلفی وجود دارد. رازی دیوان او را شامل 10 هزاربیت (همانجا)، و اشپرنگر بیشتر از 12 هزار بیت دانسته است (I / 30) ولی تقی‌الدین كاشی كه دیوان وی را دیده، بر آن است كه دو هزار بیت داشته است (همانجا) و اوحدی هم دیوانی از قصاید او را در اختیار داشته كه شامل حدود 5 هزار بیت بوده است (همانجا).
از میان آثار اشكی تنها نسخه‌ای از دیوان او باقی است كه در كتابخانۀ موزۀ بریتانیا (شم‍ 4616) نگهداری می‌شود و براساس حروف الفبا ترتیب یافته است (ریو، 4616) و به گفتۀ صفا، شامل 9 هزار بیت غزل، چندین رباعی، قطعه و مفردات است (همانجا).

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ ابوالفضل علامی، آیین اكبری، لكهنو، 1893 م؛ اوحدی بلیانی، محمد، عرفات العاشقین، نسخۀ خطی كتابخانۀ ملی ملك، شم‍ 5324؛ بدائونی، عبدالقادر، منتخب التواریخ، به كوشش مولوی احمدعلی صاحب، كلكته، 1869 م؛ تقی‌الدین كاشی، محمد، خلاصة الاشعار، نسخۀ خطی كتابخانۀ ملی ملك، شم‍ 4078؛ رازی، امین احمد، هفت اقلیم، به كوشش جواد فاضل، تهران، 1340 ش؛ شفیق، لچهمی نرائن، شام غریبان، به كوشش محمداكبرالدین صدیقی، كراچی، 1977 م؛ صادقی افشار، صادق، مجمع الخواص، ترجمۀ عبدالرسول خیام‌پور، تبریز، 1327 ش؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1363 ش؛ گلچین معانی، احمد، مكتب وقوع در شعر فارسی، تهران، 1348؛ گوپاموی، محمد قدرت‌الله، نتایج الافكار، بمبئی، 1336 ق؛ نفیسی، سعید، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، 1363 ش؛ نیز:

Reiu, Ch., Supplement to the Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1895; Sprenger, A., A Catalogue of the Arabic, Persian and Hindustany Manuscripts, Osnabrück, 1979.
لیلا پژوهنده