اسدالله شوشتری

اَسَدُاللّه‌ شوشْتَری‌ (تُسْتَری‌)، فرزنداسماعیل‌ (ح‌ 1186- 1234ق‌/ 1772-1819م‌)، از فقیهان‌ اصولی‌ و محقق‌ امامیه‌ و مؤلف‌ مقابس‌ الانوار. او را كاظمی‌، دزفولی‌ و انصاری‌ نیز خوانده‌اند (آقابزرگ‌، طبقات‌...، 1/ 122؛ خلیلی‌، 2/ 80). تاریخ‌ تقریبی‌ ولادت‌ وی‌ را آقابزرگ‌ از عبارتی‌ در اجازۀ مورخ‌ 1211ق‌ از شیخ‌ جعفر كاشف‌ الغطا استنباط كرده‌ است‌ (همانجا)، در حالی‌ كه‌ حرزالدین‌ آن‌ را در 1185ق‌ نوشته‌ است‌ (1/ 92). 
اسدالله‌ شوشتری‌ مقدمات‌ علوم‌ را نزد پدر فرا گرفت‌ (آقابزرگ‌، همانجا)، آنگاه‌ در كربلا سكنی‌ گزید، ولی‌ به‌سبب‌ اختلاف‌نظر با استادش‌ وحید بهبهانی‌ (ه م‌) مجبور به‌ مهاجرت‌ به‌ كاظمین‌ شد و تا پایان‌ عمر در این‌ شهر به‌سر برد (خوانساری‌، 1/ 100). وی‌ پس‌ از دانش‌اندوزی‌ از محضر وحید، در سلك‌ شاگردان‌ شیخ‌ جعفر كاشف‌ الغطا درآمد و با دختر او ازدواج‌ كرد (همو، 1/ 99؛ امین‌، 3/ 284). از دیگر مشایخ‌ و استادان‌ او محمد مهدی‌ بحرالعلوم‌، سید علی‌ صاحب‌ ریاض‌، میرزا مهدی‌ شهرستانی‌، شیخ‌ احمد احسایی‌ و میرزا ابوالقاسم‌ قمی‌ صاحب‌ قوانین‌ را می‌توان‌ نام‌ برد (همانجا؛ حرزالدین‌، 1/ 93؛ قمی‌، هدیة...، 182). 
اسدالله‌ شوشتری‌ از بزرگان‌ علمای‌ امامیه‌ در ادوار اخیر بود كه‌ تحقیقاتش‌ در میان‌ علما مشهور و متداول‌ است‌ (نک‍ : مدرس‌، 3/ 397؛ آقابزرگ‌، همان‌، 1/ 123). پس‌ از فوت‌ شیخ‌ جعفر كاشف‌الغطا مرجعیت‌ به‌ وی‌ منتقل‌ شد و بسیاری‌ از مردم‌ در امر تقلید به‌ او روی‌ آوردند (همانجا، فاضل‌ قایینی‌ ، 172). شیخ‌ انصاری‌ در پایان‌ مبحث‌ «اجماع‌» از كتاب‌ فرائد (ص‌ 97- 98)، پیش‌ از نقل‌ كلامش‌ از كشف‌ القناع‌، او را ستوده‌، و شیخ‌احمد احسایی‌ تألیفات‌ او را با تعبیر «كل‌ الصید فی‌ جوف‌ الفرا» وصف‌ كرده‌ است‌ (نک‍ : امین‌، همانجا). 
او را آراء و نظریاتی‌ است‌ كه‌ مورد قبول‌ بسیاری‌ از علمای‌ معاصر و پس‌ از وی‌ قرار گرفته‌ است‌؛ از آن‌ جمله‌ به‌ «عدم‌ حُجیت‌ اجماع‌ منقول‌ به‌ خبر واحد» می‌توان‌ اشاره‌ كرد كه‌ فقهای‌ امامیه‌ تا روزگار اسدالله‌ آن‌ را در حكم‌ كلی‌ خبر واحد قرار می‌دادند و او در كتاب‌ كشف‌ القناع‌، بر خطا بودن‌ این‌ نظر استدلال‌ كرده‌ است‌. در نتیجۀ كوششهای‌ او بود كه‌ از آن‌ پس‌ فقیهان‌، اجماع‌ منقول‌ به‌ خبر واحد را حجت‌ نشناختند (نک‍ : همو، 3/ 283؛ آقابزرگ‌، همان‌، 1/ 123). 
او شاگردان‌ متعددی‌ تربیت‌ كرده‌ است‌ كه‌ بسیاری‌ از آنان‌ به‌ درجۀ اجتهاد رسیده‌اند و از آن‌ جمله‌ سیدعبدالله‌ شُبَّر، موسی‌ و علی‌ فرزندان‌ شیخ‌ جعفر كاشف‌ الغطا و اسماعیل‌ فرزند خود وی‌ شایستۀ ذكرند (امین‌، 3/ 284؛ آقابزرگ‌، همانجا؛ مدرس‌، 3/ 397- 398؛ حرزالدین‌، همانجا). او را 6 پسر به‌ نامهای‌ مهدی‌، اسماعیل‌، باقر، تقی‌، حسن‌ و كاظم‌ بوده‌ است‌ (قمی‌، الفوائد...، 42؛ حرزالدین‌، 1/ 94) و تبار او از خاندانهای‌ سرشناس‌ كاظمین‌ و نجف‌ به‌ شمار می‌روند (خلیلی‌، همانجا). 
وی‌ عمری‌ كوتاه‌ داشت‌. دربارۀ سال‌ وفات‌ او آراء مختلفی‌ نقل‌ شده‌ است‌. برخی‌ وفات‌ او را در 1220ق‌ ذكر كرده‌اند (نک‍ : خوانساری‌، 1/ 100؛ قمی‌، هدیة، همانجا؛ امین‌، 3/ 283)، ولی‌ از آنجا كه‌ او در 1227ق‌ در قید حیات‌ بوده‌، و در كاظمین‌ به‌ تدریس‌ اشتغال‌ داشته‌ است‌ (نک‍ : صدر، 283-284)، قول‌ آنان‌ كه‌ درگذشت‌ او را 1234ق‌ نوشته‌اند، قابل‌ پذیرش‌ خواهد بود (نک‍ : امین‌، همانجا). 

آثار چاپی‌

1. الوسائل‌ فی‌ الفقه‌، كه‌ به‌ گفتۀ امین‌ (3/ 284- 285) در یك‌ مجلد به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌؛ 2. كشف‌ القناع‌ عن‌ وجوه‌ حُجیۀ الاجماع‌، كه‌ تاریخ‌ تألیف‌ آن‌ را به‌ اختلاف‌ حدود سال‌ 1216ق‌ و 1222ق‌ دانسته‌اند (كنتوری‌، 468؛ ابن‌ یوسف‌، 1/ 608). این‌ كتاب‌ یك‌باردر 1311ق‌ و بار دیگر در 1317ق‌ در تهران‌ به‌ چاپ‌ سنگی‌ رسیده‌ است‌. 3. مقابس‌الانوار و نفائس‌الابرار فی‌احكام‌ النبی‌المختار و عترته‌الاطهار، كه‌ معروف‌ترین‌ اثر او، و در فقه‌ استدلالی‌ است‌. این‌ اثر شامل‌ كتابهای‌ طهارت‌، مكاسب‌، عقود و نكاح‌ است‌ و در مقدمه‌، پس‌ از اشاره‌ به‌ مشایخ‌ اجازه‌، علامات‌ و رموز و مصطلحات‌ خاص‌ مؤلف‌ آمده‌، و سپس‌ به‌ شرح‌ حال‌ جمعی‌ از فقهای‌ امامیه‌ از عهد كلینی‌ تا عصر مؤلف‌ پرداخته‌ شده‌ است‌. این‌ كتاب‌ بارها، از جمله‌ در 1322ق‌ در تبریز و در دو مجلد به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. 

آثار خطی‌

1. تحفة الراغب‌ فی‌ ترجمۀ بغیۀ الطالب‌، كه‌ ترجمۀ فارسی‌ بغیة الطالب‌ شیخ‌ جعفر كاشف‌ الغطاست‌ و نسخه‌هایی‌ از آن‌ در كتابخانۀ آستان‌ قدس‌ رضوی‌ موجود است‌ (نک‍ : آستان‌...، 112؛ آقابزرگ‌، طبقات‌، 1/ 123). 
2. اللؤلؤ المسجور فی‌ معنی‌ الطهور، كه‌ مؤلف‌ آن‌ را در 1216ق‌ در رد بر قول‌ حنفیان‌ نگاشته‌، و به‌ سخنان‌ فقها و لغویان‌ عامه‌ و خاصه‌ استشهاد نموده‌ است‌. از این‌ رساله‌ دو نسخه‌ در كتابخانۀ مدرسۀ عالی‌ شهید مطهری‌ (سپهسالار سابق‌) موجود است‌ كه‌ یكی‌ از آنها به‌ خط نسخ‌ است‌ و از قراین‌ برمی‌آید كه‌ به‌ خط مؤلف‌، و ظاهراً تحریر اول‌ آن‌ است‌ (ابن‌یوسف‌، 1/ 608 -609؛ برای‌ دیگر نسخه‌ها، نک‍ : هدو، 159؛ شورا، 4/ 88 -89؛ آستان‌، 488). برخی‌ مآخذ نام‌ این‌ اثر را البحر المسجور فی‌ معنی‌ لفظ الطهور ضبط كرده‌اند (نک‍ : آقابزرگ‌، همانجا). 
3. مناهج‌ الاعمال‌ فی‌ الاصول‌، در جواز عمل‌ به‌ ظن‌ّ (همانجا؛ حرزالدین‌، 1/ 93). امین‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ را در كتابخانۀ عبدالحسین‌ طهرانی‌ در كربلا معرفی‌ كرده‌ است‌ (3/ 284). 
4. منهج‌ التحقیق‌ فی‌ حكمی‌ التوسعۀ و التضییق‌، كه‌ در مسألۀ مواسعه‌ و مضایقه‌ دربارۀ قضای‌ نمازهای‌ فوت‌ شده‌ است‌. نسخه‌ای‌ از آن‌ در كتابخانۀ آستان‌ قدس‌ رضوی‌ موجود است‌ (آستان‌، 566؛ نیز نک‍ : آقابزرگ‌، همانجا). 
5. رسالۀ فی‌ اقرار الزوج‌ بطلاق‌ زوجته‌، كه‌ با عناوین‌ مبلغ‌ النظر و نتیجة الفكر و رسالة فی‌ قاعدة من‌ ملك‌ نیز آمده‌ است‌. مؤلف‌، این‌ اثر را به‌ دنبال‌ اختلاف‌ رأی‌ با استادش‌ كاشف‌ الغطا در موضوع‌ اقرار زوج‌ به‌ طلاق‌ زوجه‌ نگاشته‌، و مورد قبول‌ شیخ‌ جعفر واقع‌ شده‌ است‌ (نک‍ : همو، الذریعۀ، 17/ 12، 47، 19/ 56، 57، طبقات‌، همانجا). آقابزرگ‌ تهرانی‌ از نسخه‌های‌ متعددی‌ از آن‌ در كتابخانه‌های‌ شخصی‌ گزارش‌ كرده‌ است‌ ( الذریعۀ، همانجاها). نسخه‌ای‌ نیز در كتابخانۀ مركزی‌ دانشگاه‌ تهران‌ موجود است‌ (مركزی‌، 8/ 424) كه‌ در 1212ق‌ از روی‌ نسخۀ مؤلف‌ استنساخ‌ شده‌ است‌. نسخه‌هایی‌ نیز در كتابخانۀ مدرسۀ خیرات‌ خان‌ مشهد (فاضل‌، 1781) و كتابخانۀ آستان‌ قدس‌ (آستان‌، 492) موجود است‌. 
همچنین‌ آقابزرگ‌ تهرانی‌ نسخه‌هایی‌ از حاشیۀ او بر بغیۀ الطالب‌ِ كاشف‌ الغطا، رسالۀ فی‌ تحقیق‌ الاحكام‌ الظاهریۀ و الواقعیۀ، رسالۀ فی‌ تكلیف‌ الكفار بالفروع‌، رسالۀ فی‌ دفع‌ الاعتراض‌ عن‌ العمل‌ بالاخبار المأثورۀ المخالفۀ لعموم‌ الكتاب‌ و السنّۀ... و رسالۀ فی‌ الظن‌ الطریقی‌ را نشان‌ داده‌ است‌ (نک‍ : طبقات‌، 1/ 123-124، الذریعۀ، 3/ 134،جم‍‌ ). از دیگر آثار اوست‌: الاحراز و الادعیۀ، جوابات‌ مسائل‌ سئل‌ عنها، تعلیقه‌ بر الروضۀ البهیۀ، و مستطرفات‌ من‌ الكلام‌ متضمن‌ رد بر وحید بهبهانی‌ (خوانساری‌، 1/ 99؛ آقابزرگ‌، طبقات‌، همانجا؛ حرزالدین‌، 1/ 94). 

مآخذ

آستان‌ قدس‌ ف‌، فهرست‌؛ آقابزرگ‌، الذریعۀ؛ همو، طبقات‌ اعلام‌ الشیعۀ، قرن‌ 13، مشهد، 1304ق‌؛ ابن‌ یوسف‌ شیرازی‌، فهرست‌ كتابخانۀ مدرسۀ عالی‌ سپهسالار، تهران‌، 1313- 1315ش‌؛ امین‌، محسن‌، اعیان‌ الشیعۀ، به‌كوشش‌ حسن‌ امین‌، بیروت‌، 1403ق‌؛ انصاری‌، مرتضی‌، فرائد الاصول‌، به‌كوشش‌ عبدالله‌ نورانی‌، قم‌، 1407ق‌؛ حرزالدین‌، محمد، معارف‌ الرجال‌، به‌كوشش‌ محمدحسین‌ حرزالدین‌، قم‌، 1405ق‌؛ خلیلی‌، جعفر، موسوعۀ العتبات‌ المقدسۀ، قسم‌ الكاظمین‌، بیروت‌، 1407ق‌؛ خوانساری‌، محمدباقر، روضات‌ الجنات‌، تهران‌/ قم‌، 1390ق‌؛ شورا، خطی‌؛ صدر، حسن‌، تكملۀ امل‌ الآمل‌، به‌كوشش‌ احمد حسینی‌، قم‌، 1406ق‌؛ فاضل‌، محمود، «فهرست‌ نسخه‌های‌ خطی‌ مدرسۀ خیرات‌خان‌ مشهد»، همراه‌ فهرست‌ نسخه‌های‌ خطی‌ كتابخانه‌های‌ رشت‌ و همدان‌، به‌كوشش‌ محمد روشن‌ و دیگران‌، تهران‌، 1353ش‌؛ فاضل‌ قایینی‌ نجفی‌، علی‌، علم‌ الاصول‌ تاریخاً و تطوراً، قم‌، 1405ق‌؛ قمی‌، عباس‌، الفوائد الرضویۀ، تهران‌، 1327ش‌؛ همو، هدیۀ الاحباب‌، تهران‌، 1362ش‌؛ كنتوری‌، اعجاز حسین‌، كشف‌ الحجب‌ و الاستار، قم‌، 1409ق‌؛ مدرس‌، محمدعلی‌، ریحانۀ الادب‌، تبریز، 1346ش‌ ؛ مركزی‌، خطی‌؛ هدو، حمید مجید، مخطوطات‌ خزانۀ جامعۀ مدینۀ العلم‌ (كاظمین‌)، بغداد، 1392ق‌/ 1972م‌. 

سعید نجفی‌اسداللهی‌