ازبکستان

اُزْبَکِستان، کشوری در بخش میانی آسیای مرکزی. 

I. جغرافیا

جمهوری ازبکستان از شمال و شمال غربی با قزاقستان، از جنوب غربی با ترکمنستان، از جنوب شرقی با تاجیکستان، از شمال شرقی با قرقیزستان و از جنوب با افغانستان هم‌مرز است. بخش بزرگی از دریاچۀ آرال در جمهوری ازبکستان (منطقۀ جمهوری خودمختار قاراقالپاق) واقع است (BSE3, XXVI/ 483-484). مساحت ازبکستان را به اختلاف 600‘449 کمـ 2 (اکرمُف، 9)، 000‘450 کمـ 2 (نورنظرُف، 204) و 400‘447 کمـ 2 (BSE3, XXVI/ 484) نوشته‌اند. افزون بر جمهوری خودمختار قاراقالپاق که قسمتی از جمهوری ازبکستان را تشکیل می‌دهد، این جمهوری شامل 12 استان (اُبلاست)، 155 بخش، 123 شهر، و 95 قصبه است. شهر تاشکند پایتخت جمهوری ازبکستان است («فرهنگ...»، 1379). 

اوضاع طبیعی

ازبکستان یکی از هموارترین جمهوریهای آسیای مرکزی است و همین ویژگی، آن را از دیگر جمهوریهای منطقه از جمله قرقیزستان، تاجیکستان و تا اندازه‌ای از ترکمنستان متمایز می‌سازد. اراضی ازبکستان از 3 بخش هموار، کوهستانی و جلگه‌های دامنه‌ای تشکیل شده است. به تقریب چهار پنجم اراضی ازبکستان مسطح و هموار است و تنها در مشرق آن کوههایی سربرافراشته‌اند (اکرمف، 17) که به رشته کوههای تیان شان در شمال تعلق دارند. ارتفاع این کوهها از کوههای قرقیزستان و تاجیکستان کمتر است. میان نواحی کوهستانی و منطقۀ فلات، مناطق جلگه‌ای دامنۀ کوهها قرار دارند که رودخانه‌های موسمی بسیاری از آنها می‌گذرند. این اراضی آبادترین و پرجمعیت‌ترین نواحی ازبکستان است (همانجا). در انتهای بخش هموار مناطق اوست یورت (فلانی ناهموار با ارتفاعاتی میان 200 تا 250 متر)، جلگه‌های اطراف مصب آمودریا (جیحون) و صحرای قزل قوم قرار دارند. برخی از کوههای ازبکستان عبارتند از بوکان تائو به ارتفاع 764 متر، تامْدی تائو 922 متر، کولجوک تائو 785 متر. دامنه‌های این کوهها صخره‌ای هستند. ارتفاع بلندترین قلۀ تیان شان در ازبکستان 643‘4 متر، و ارتفاع حصاروآلای 299‘4 متر است. در جنوب سمرقند کوههای آق تائو، قراتائو و غیره قرار دارند. در جنوبی‌ترین نواحی جمهوری شیبهای تند مسیر رودهای کَشکه دریا و سُرخان دریا ارتفاعات حصار را از کوه بایسون تائو جدا می‌سازد (BSE3، همانجا). ارتفاعات باباطاق در شرق در طول مرزهای جنوب شرقی ازبکستان کشیده شده که بلندترین نقطۀ آن 292‘2 متر است (همانجا؛ اکرمف، 20). 
ازبکستان شامل بخشی از چین‌خوردگیهای دوران اول زمین‌شناسی (اپی هرسینین) در مناطق تیان شان میانی و جنوبی است. تکوین و شکل‌گیری بزرگ ناودیس و خمیدگی پوستۀ زمین (ژئوسینکلینال) در اراضی ازبکستان به طور عمده در اواخر دوران اول زمین‌شناسی (پالئوزوئیک) پایان پذیرفت و متعاقب آن دوران آرامش در سکوی (پلاتفرم) زمین پدید آمد و موجب همواری سطح آن گردید. ازبکستان از دیدگاه زمین‌شناسی سازندهای کوهستانی اپی هرسینین تیان‌شان میانی و جنوبی و سکوی اپی هرسینین توران را در بر می‌گیرد. مرتفعات موجود در شرق ازبکستان حاصل جنبشها و تکانهای شدید تکنوتیک کوهزایی در اواخر دورۀ ترسیر (نئوژن) و دورۀ کواترنر (معاصر) است. این جنبشها تا عصر حاضر ادامه دارند. سکوی توران شامل فرورفتگیهای نواحی اوست یورت، بخارا، سرخان دریا و برآمدگیهای قزل قوم مرکزی است که شکستگیهایی را پدید آورده است. سکوی توران بر پایۀ دگرگونیهای سنگ‌رسی (شیستی) و ته‌نشستهای دوران پرکامبرین پدید آمده است. در قزل قوم مرکزی برجستگیهایی وجود دارند که متعلق به هرسینیدهای کوههای تیان‌شان جنوبی هستند (BSE3، همانجا). 
سرزمین ازبکستان از لحاظ منابع کانی غنی و مرتبط با سازندهای ماگمایی (بیرونی گدازه‌های) تیان‌شان میانی است. در بخارا و خیوه مقادیر قابل ملاحظه‌ای منابع گاز طبیعی وجود دارد. از جملۀ مواد معدنی ازبکستان می‌توان به گرافیت، اُزُکریت، گوگرد، کوارتز، سنگ آهک، گچ (ژیپس)، بنتونیت و بسیاری از مواد دیگر اشاره کرد (همان، XXVI/ 484-485). ازبکستان از ذخایر طلای قابل ملاحظه‌ای برخوردار است و در اتحاد شوروی سابق دومین جمهوری از لحاظ عرضۀ طلا محسوب می‌شد. استخراج سالانۀ طلا در ازبکستان نزدیک به 70 تن تخمین زده شده است (نصرت، 238). در ازبکستان ذخایری از نقره، مس، سرب، روی و تنگستن وجود دارد. 
تولید نفت خام ازبکستان در 1993م حدود 4 میلیون تن برآورد شده بود. شاه لوله‌ای از بخارا تا اورال کشیده شده که برای صدور گاز طبیعی مورد استفاده قرار گرفته است. بخش عمده‌ای از صنایع داخلی ازبکستان برپایۀ نیروی حاصل از گاز طبیعی فعالیت دارند. ازبکستان به بعضی از جمهوریهای آسیای مرکزی از جمله جمهوری تاجیکستان گاز صادر می‌کند. صدور گاز طبیعی به تاجیکستان که به عللی متوقف مانده بود، بار دیگر از سر گرفته شده است (ازبکستان، 1؛ تحقیقات مؤلف). در منطقۀ فرغانه نفت، و در ناحیۀ غازغان سنگ مرمر استخراج می‌شود (نورنظرف، 204). 
آب و هوای ازبکستان گرم و خشک است. در این جمهوری دمای هوا در روزهای گرم تابستان به حدود °40-°45 سانتی‌گراد می‌رسد، ولی شبها هوا خنک می‌شود و تا °20 سانتی‌گراد تنزل می‌یابد (اکرمف، 30). حداقل برودت هوا طی ماه ژانویه در ناحیۀ چوروک به °37- سانتی‌گراد (BSE3, XXVI/ 485) و در اوست یورت به °38- می‌رسد (اکرمف، 32). در دشتهای ازبکستان فصل بهار از نیمۀ دوم ماه فوریه و اوایل ماه مارس آغاز می‌شود و مدت آن بسیار کوتاه است و گاه از 10-15 روز تجاوز نمی‌کند. متعاقب آن فصل گرما آغاز می‌گردد، ولی در نواحی کوهستانی فصل بهار 3 ماه تا 3 ماه و نیم طول می‌کشد (همانجا). پاییز ازبکستان طولانی و آفتابی است. در مناطق کوهستانی فصل پاییز از ماه سپتامبر (شهریور) آغاز می‌شود، ولی در منطقۀ قزل قوم و دشتهای واقع میان رشته کوهها، شروع فصل پاییز اواخر سپتامبر و ماه اکتبر است. اندکی پس از آن نخستین سرما پدید می‌آید (همانجا). میزان سالانۀ بارندگی در دشت و منطقۀ بیابانی به 100 تا 200 میلی‌متر (نورنظرف، همانجا)، و در مناطق کوهستانی به 890 تا 000‘1 میلی‌متر می‌رسد. 70٪ بارندگی مربوط به زمستان و بهار است. در ارتفاعات ازبکستان یخچالهایی وجود دارند که در تأمین آب این جمهوری نقش مهمی ایفا می‌کنند (BSE3، همانجا). 
در ازبکستان بالغ بر 600 رود بزرگ و کوچک جاری است که همه به حوضۀ دریاچۀ آرال تعلق دارند (اکرمف، 33). پرآب‌ترین رودی که از ازبکستان می‌گذرد، جیحون یا آمودریا ست. این رود از کوههای جنوبی تاجیکستان و ارتفاعات 5 هزار تا 7 هزار متر از سطح دریا سرچشمه می‌گیرد و به دشتهای آسیای مرکزی سرازیر می‌شود. پس از پیوستن رود کافرنهان به مسیر وسطای آمودریا، این رود از مرز جنوبی ازبکستان می‌گذرد و جمهوری ازبکستان را از افغانستان جدا می‌سازد و از آنجا روانۀ اراضی ترکمنستان می‌شود و به کانال قراقوم می‌پیوندد (همو، 36). بخش سفلای رود زرافشان که از کوههای تاجیکستان سرچشمه می‌گیرد، از مناطق سمرقند، نوایی، بخارا و دیگر مناطق ازبکستان می‌گذرد (BSE3, IX/ 513). آن بخش از آمودریا که از خاک جمهوری ازبکستان می‌گذرد، قابل کشتیرانی است (اکرمف، 38). از دیگر رودهای مهم ازبکستان سیر دریا (سیحون) و نیز کشکه دریا به طول 378 کم‍ است (BSE3, XI/ 558, XXVI/ 485). دو رود بزرگ آمودریا و سیردریا و شاخه‌های آن و نیز کانالهای بزرگ فرغانه، کیرُف، میرزاچول و نیز شبکه‌های آبیاری و آب‌انبارهای فرهاد، کته کورگان و چیرچیک نیاز جمهوری را از نظر آبیاری تأمین می‌کنند (نورنظرف، همانجا). 
در گذشته آب آمودریا به دریاچۀ آراب می‌ریخت، ولی اکنون یا به کانال قراقوم می‌ریزد (BSE3, XI/ 388)، یا به شنزارها فرو می‌رود و تبخیر می‌شود. این امر سبب شده است که سطح دریاچۀ آرال به حدود یک سوم مساحت پیشین تقلیل یابد و میزان نمک آن افزایش پذیرد و مشکلات فراوانی از نظر محیط زیست پدید آید. بنابر گزارشهای موجود، زیستگاههایی که در ساحل دریاچۀ آرال واقع شده بودند، اکنون حدود 70 کم‍ دورتر از آن قرار دارند و این خود دشواریهای بسیاری در زندگی ساکنان آنها پدید آورده است (تحقیقات مؤلف). بخش قابل ملاحظه‌ای از دریاچۀ آرال به مساحت 700‘680 کم‍ 2 در جمهوری خودمختار قاراقالپاق تابع ازبکستان واقع است (اکرمف، 37). میانگین عمق این دریاچه 4/ 16 و حداکثر آن 69 متر است (همانجا). بخشی از دریاچۀ ساری قمیش نیز در خاک ازبکستان واقع است. افزون بر دریاچه‌های طبیعی در این جمهوری چند دریاچۀ مصنوعی و آبگیر وجود دارد که از آن جمله‌اند: قایراقوم، چهار دره و قویو مزار (نک‍ : BSE3, XXVI/ 485، نیز نقشۀ میان صفحات 496-497). 
ازبکستان را از دیدگاه پوشش گیاهی به 4 منطقه تقسیم کرده‌اند: 1. منطقۀ چول، شامل اراضی تا ارتفاع 600-700 متر از سطح دریا؛ 2. منطقۀ آدیر، شامل اراضی واقع در ارتفاع 600 تا 600‘1 متر؛ 3. منطقۀ تائو، شامل اراضی دارای ارتفاع 600‘1 تا 700‘2 متر؛ 4. منطقۀ یایْلائو، در ارتفاع بیش از 700‘2-800‘2 متر از سطح دریا که در برگیرندۀ مناطق آلپی و تحت آلپی یا شبه آلپی است (اکرمف، 39). ذخایر جنگلی ازبکستان اندک است. مناطق سرسبز و تا حدودی جنگلی ازبکستان در دامنۀ کوهها واقع شده‌اند و مساحت این مناطق از 72 هزار کم‍ 2، و از حدود 18٪ اراضی جمهوری تجاوز نمی‌کند (همو، 45). در نواحی صحرایی شماری واحه وجود دارد. حیات این واحه‌ها به چاهها وابسته است و اغلب در اطراف چاهها، واحه‌های کوچک و سرسبز پدید آمده‌اند. استفاده از چاهها بیشتر از طریق تلمبه‌های دستی یا مکانیکی است (همانجا). 
چون بخش بزرگی از سرزمین ازبکستان صحرایی است، بیشتر جانوران ازبکستان نیز از گونه‌های صحرایی هستند. در این سرزمین انواع سوسمار و کروکودیل صحرایی وجود دارد که طول آنها به یک تا 5/ 1 متر می‌رسد. در ازبکستان انواع مارهای سمی از جمله مار کبرا وجود دارد. از دیگر جانوران این سرزمین موش صحرایی است. در بعضی مناطق ازبکستان نوعی آهو و نیز بز کوهی دیده می‌شود. شمار و انواع پرندگان این جمهوری اندک است (همو، 41-53). 

جمعیت و تقسیمات کشوری

جمعیت ازبکستان را حدود 22 میلیون نفر نوشته‌اند که 70 تا 71٪ آنان ازبک هستند (ازبکستان، 1؛ نصرت، 237؛ ویتیکر...، 1053). جمعیت ازبکستان از 1967م تا 1994م به تقریب دو برابر شده است. جمعیت این جمهوری را در 1967م حدود 5/ 10 میلیون نفر نوشته‌اند (اکرمف، 73). این رقم در 1976م به 1/ 14 میلیون (BSE3, XXVI/ 484)، در 1985م به 000‘974‘17 نفر («فرهنگ»، 1379)، در 1991م به 000‘900‘19 نفر (نورنظرف، 204)، در 1993م به 21 میلیون نفر (نصرت، همانجا) و در 1994م به 000‘206‘21 نفر رسید (ویتیکر، همانجا). جمعیت ازبکستان در 1926م، 622‘904‘3 نفر بود (آکینر، 275) که با توجه به شمار کنونی جمعیت می‌توان گفت که طی 68 سال این رقم 5/ 5 برابر شده است. میزان رشد جمعیت ازبکستان در دهۀ 1980م حدود 5/ 3٪ بوده است (نصرت، همانجا)، ولی در 1992م به 4/ 2٪ کاستی پذیرفت (ازبکستان، 6). نسبت ازبکها طی این سالها با گذشته تفاوت زیادی نداشته است. در 1926م ازبکها 66٪ کل جمعیت ازبکستان را تشکیل می‌داده‌اند. این نسبت در 1979م به 7/ 68٪ رسید (آکینر، 276) و در 1994م به 71٪ بالغ شد (ویتیکر، همانجا). میزان رشد جمعیت ازبکستان را تا 1983م، 8/ 27٪ نوشته‌اند (آکینر، 278). 
دیگر اقوام ساکن ازبکستان عبارتند از روسها، تاتارها، قاراقالپاقها، قزاقها، تاجیکها، قرقیزها، کره‌ایها، یهودیان، اوکرائینیها و دیگران. در میان گروههای قومی یاد شده، نسبت روسها بیش از دیگران بوده است. تا 1979م روسها 8/ 10٪، تاتارها 2/ 4٪ قزاقها 4٪، تاجیکها 9/ 3٪، قاراقالپاقها 9/ 1٪، قرقیزها 9/ 0٪، کره‌ایها 1/ 1٪، یهودیان 6/ 0٪، اوکرایینیها 7/ 0٪ و دیگر اقوام جمعاً حدود 1/ 3٪ از جمعیت ازبکستان را تشکیل می‌داده‌اند (همو، 277-278). ظاهراً شمار ازبکها از 8/ 68٪ کل جمعیت ازبکستان در 1979م به 7/ 73٪ در 1993م فزونی یافت. در ضمن شمار روسها از 8/ 10٪ به 5/ 5٪ کاستی پذیرفت. در 1993م قزاقها 2/ 4٪، قاراقالپاقها 1/ 3٪ و تاتارها 2٪ جمعیت ازبکستان را تشکیل می‌دادند (نک‍ : «ازبکستان»، 53). 
این دگرگونی در ترکیب قومی عمدتاً حاصل خروج روسها از ازبکستان و مهاجرت گروهی از تاجیکها به این جمهوری و نیز افزایش میزان زاد و ولد بوده است.. گروهی از تاجیکها شمار هم‌میهنان خود را در ازبکستان بیش از ارقام یاد شده می‌دانند و برآنند که تاجیکهای مقیم ازبکستان هنگام اخذ شناسنامه ناگزیرند که ملیت خود را ازبک بنویسند و این اجبار گویا شامل تاجیکهای مقیم بخارا، سمرقند و دیگر نواحی نیز هست (ماسوف، 94؛ تحقیقات مؤلف). تا 1979م حدود 84-85٪ ساکنان ازبکستان مسلمان، و باقی پیروان دین مسیح، یهود و دیگر ادیان بوده‌اند. در این محاسبه تاتارها، قزاقها، تاجیکها، قاراقالپاقها، قرقیزها و ازبکها منظور شده‌اند (نک‍ : آکینر، 277-278, 284؛ ریوکین، 107). با کاسته شدن از شمار روسها، اوکرائینیها، کره‌ایها و دیگر اقوام غیرمسلمان، می‌توان ترکیب مذهبی مسلمانان جمهوری ازبکستان را بیش از رقم یاد شده دانست. مسلمانان ازبکستان سنی حنفیند و اقلیتی نیز شیعی هستند («ازبکستان»، همانجا). 

براساس تقسیمات کشوری، جمهوری ازبکستان از یک جمهوری خودمختار (قاراقالپاق) و 12 استان تشکیل شده است (همان، 54). جمهوری خودمختار قاراقالپاق که اراضی شمال و شمال غرب آن در کرانۀ دریاچۀ آرال واقع شده، سرزمینی است به مساحت 900‘164 کم‍ 2. شمار جمعیت این جمهوری که در 1976م، 825 هزار نفر بود، طبق آمار 1985م به 000‘075‘1 رسید (BSE3, XXIV(2)/ 518؛ «فرهنگ»، 543). از این رقم 282 هزار نفر قاراقالپاق، 285 هزار نفر ازبک، 244 هزار نفر قزاق و بقیه از دیگر اقوام و ملیتها گزارش شده‌اند (همانجا)، ولی آمار دیگری حاکی از افزایش جمعیت این جمهوری خودمختار به حدود 800‘273‘1 نفر («ازبکستان»، همانجا) تا 000‘300‘1 نفر است (گلی زواره، 43). 93٪ طوایف گوناگون قاراقالپاق در این جمهوری خودمختار اسکان یافته‌اند و 7٪ بقیه در ازبکستان و سایر جمهوریهای آسیای مرکزی پراکنده‌اند و شماری نیز در کشور افغانستان به سر می‌برند. 75٪ قاراقالپاقها در نقاط روستایی و 25٪ در مراکز شهری سکنى دارند. قاراقالپاقها اختلاطی از فارسی‌زبانان منطقۀ آرال و اقوام مهاجر ترکی‌زبان اغوز و پِچِنِگ هستند (همو، 43، 44). جمهوری خودمختار قاراقالپاق دارای 11 شهر و 13 شهرک است. مرکز این جمهوری شهر نوکوس است. طبق آمار 1976م این شهر 96 هزار نفر جمعیت داشت، ولی اکنون شمار ساکنان آن را 150 هزار نفر نوشته‌اند (همو، 43؛ «فرهنگ»، نیز BSE3، همانجاها). در این جمهوری خودمختار منابع نفت و گاز وجود دارد (همانجا).