اردن

اُرْدُن‌، كشوری‌ در آسیای‌ جنوب‌ غربی‌ كه‌ پس‌ از پایان‌ جنگ جهانی‌ اول و فروپاشی‌ امپراتوری‌ عثمانی‌ با نام‌ ماوراء اردن‌ با قیمومت‌ انگلستان‌ به‌ وجود آمد و در پایان‌ دورۀ قیمومت‌، در 1948م‌ با تغییراتی كه‌ در مرزهای‌ آن‌ داده‌ شد، به‌ صورت‌ كشوری‌ پادشاهی درآمد. نام‌ رسمی‌ آن‌ المملكة الاردنیة الهاشمیة است‌ (برای‌ اطلاع‌ از سبب‌ نام‌گذاری‌، نك‍ : ه‍ د، اردن‌، رود). 

I. جغرافیا

حدود و وسعت‌

اردن‌ میان ◦29 و ′33 عرض‌ شمالی واقع‌ شده‌ است‌ و خط نصف‌النهار 37 آن‌ را به‌ دو نیم‌ تقسیم‌ می‌كند (هریس‌، 19). این كشور از شمال‌ به‌ سوریه‌ و عراق‌، از مشرق‌ به‌ عربستان سعودی‌ و عراق‌، از جنوب‌ به‌ عربستان‌ سعودی‌ و از مغرب به اسرائیل‌ محدود است‌. در منتهی‌الیه‌ جنوبی‌، 26كمـ مرز آبی‌ با دریای‌ سرخ‌ دارد. طول‌ مرزهای‌ خشكی‌ اردن‌ با هر یك‌ از كشورهای‌ همجوار به‌ این‌ شرح‌ است‌: عراق‌، 134 كمـ ؛ سوریه‌، 375كمـ ؛ اسرائیل‌، 238 كمـ ؛ عربستان‌ سعودی‌، 742كمـ («اطلس‌ جهانی‌...»). 
خطوط مرزی كه‌ اردن‌ را از سوریه‌ و عراق‌ و عربستان‌ سعودی و اسرائیل‌ جدا می‌سازد، خطوط هندسی‌ قراردادی‌ است‌ كه‌ در سالهای‌ نخست‌ پس‌ از جنگ‌ جهانی‌ اول‌ به‌ وسیلۀ امیر عبدالله‌ فرزند شریف‌ حسین‌، نخستین‌ فرمانروای‌ اردن‌ مشخص‌ شد و هدف‌ اصلی‌ در آن‌ زمان‌ این‌ بود كه‌ خط لولۀ نفت‌ عراق‌ در سرزمینهای‌ زیر سلطۀ انگلستان‌، قرار گیرد («جغرافیا...»، II/ 87). 
اردن از نظر وسعت‌ تاكنون‌ دستخوش‌ تغییراتی‌ شده‌ است‌. مساحت آن‌ در بدو امر، به‌ هنگام‌ محدود بودن‌ از سمت‌ مغرب‌ به‌ ساحل شرقی‌ رود اردن‌، 800‘،88 كمـ 2 بود، ولی‌ از 1949م‌ كه‌ اردن زمینهای‌ سامره‌ و یهودیه‌ را در ساحل‌ غربی‌ رود اردن‌ به‌ تصرف درآورد، وسعت‌ آن‌ به‌ 188‘96 كمـ2 افزایش‌ یافت‌. در آن‌ زمان مرز غربی‌ اردن‌ فقط 14كمـ تا ساحل‌ شرقی‌ دریای‌ مدیترانه‌ فاصله‌ داشت‌ (بررسی‌ اجمالی‌، 1). پس‌ از جنگ‌ 6 روزۀ 1967م‌، حدود 600‘5 كمـ2 از اراضی‌ ساحل‌ غرب‌ رود اردن‌ به‌ تصرف‌ اسرائیل‌ درآمد كه‌ هنوز به‌ همان‌ وضع‌ باقی‌ است‌ («خاورمیانه‌...»، 487).«سالنامۀ آماری» سازمان ملل متحد مربوط به‌ 1989م‌، مساحت‌ اردن‌ را 740‘97 كمـ2 آورده‌ است‌ (ص‌ 68).

اوضاع‌ طبیعی‌

از نظر زمین‌شناسی‌ و ناهمواری‌، كشور اردن‌ را می‌توان‌ به‌ 4 بخش‌ متمایز شمالی‌ ـ جنوبی‌ تقسیم‌ كرد (نك‍ : «جغرافیا»، همانجا) كه‌ از مغرب به مشرق به‌ موازات همدیگر قرار گرفته‌اند: 
1. فلات‌ فلسطین‌ در مغرب كه‌ به‌ نامهای‌ سامره‌ و یهودیه‌ معروف است‌. این‌ فلات‌ از شمال‌ اردن‌ و جنوب‌ غربی‌ سوریه‌، 
یعنی‌ از ناحیه‌ای‌ به‌ نام‌ حورُن‌ آغاز می‌شود. این‌ بخش‌ از فلات‌ فلسطین‌ از لایه‌های‌ آتش‌فشانی‌ مربوط به‌ دورانهای‌ گذشتۀ دور تشكیل‌ شده‌ كه‌ بر اثر فرسایش‌ ممتد، خاكهای‌ حاصل‌خیز و پر ارزشی‌ به‌ وجود آورده‌ است‌ . در جنوب‌ این‌ بخش‌، مرتفعات‌ اصلی‌ سامره‌ و یهودیه‌ واقع‌ است‌ كه‌ بیشتر از طبقات‌ آهكی‌ تشكیل‌شده‌ و دارای‌ ساختمان‌ طاقدیسی‌ است‌ و ارتفاع‌ آن‌ تا هزار متر از سطح‌ دریا می‌رسد. در دو طرف این‌ تشكیلات‌ طاقدیسی‌ دره‌های‌ چندی‌ از مغرب‌ به‌ مدیترانه‌ و از مشرق‌ به‌ درۀ اردن‌ منتهی‌ می‌شود (بریتانیكا، X/ 270). سامره‌ كه‌ در شمال‌ قرار گرفته‌، سرزمین‌ تپه‌ ماهور نسبتاً مرتفعی‌ است‌ كه‌ دره‌های‌ چندی‌ از دو سو آن‌ را شكافته‌، آبهای‌ اندك‌ آن‌ را از مغرب‌ به‌ مدیترانه‌ و از مشرق‌ به‌ رود اردن‌ می‌رسانند. سامره‌ در فاصلۀ میان‌ نابلس‌ و بیت‌المقدس‌ به‌ یهودیه‌ می‌پیوندد كه‌ از سامره‌ مرتفع‌تر است‌ و ارتفاع‌ آن‌ از 750 متر در بیت‌المقدس‌ تا 613‘1 متر در الخلیل‌ افزایش‌ می‌یابد. در این‌ قسمت‌ از اردن‌ تشكیلات‌ آهكی‌ دره‌های‌ عمیق‌ و غارهای‌ متعدد به‌ وجود آورده‌ كه‌ از نظر جهانگردی‌ از اهمیت‌ ویژه‌ای‌ برخوردار است‌ ( كلیر...، XIII/ 631).
2. حفرۀ اردن‌ ـ بحرالمیت‌ ـ وادی‌ عربه‌ (عربیه‌) كه‌ چاله‌ای‌ است‌ وسیع‌ در میان‌ گسلهای‌ عظیم‌ فلسطین‌ در مغرب‌ و اردن‌ در مشرق‌. در خط القعر بخش‌ شمالی‌ این‌ چاله‌ است‌ كه‌ رود اردن‌ با سرعتی‌ فوق‌العاده‌ در بستر پیچ‌ و خم‌ داری‌ كه‌ تا 395 متر زیر سطح‌ دریا می‌رسد، جریان‌ دارد (بریتانیكا، X/ 275). در بخش‌ میانی‌ این‌ چاله‌ بحرالمیت‌ قرار گرفته‌ كه‌ دریاچه‌ای‌ است‌ به‌ وسعت‌ 755 كمـ2 ( كلیر، همانجا) دارای‌ 64 كمـ طول‌ و 16 كمـ عرض‌. سطح‌ آب‌ این‌ دریاچه‌ حدود 400 متر، و عمیق‌ترین‌ نقطه‌ آن‌ 796 متر پایین‌تر از سطح‌ دریاهای‌ آزاد است‌ و در نتیجه‌ گودترین‌ نقطۀ شناخته‌شدۀ پوسته‌ زمین است‌. املاح‌ آن‌ 250 گرم‌ در لیتر، و شوری آن‌ تا حدی‌ است كه‌ هیچ‌ جانداری در آن‌ وجود ندارد (بریتانیكا، همانجا؛ بومنت‌، 436).
در جنوب بحرالمیت‌، وادی‌ عربه‌ قرار دارد كه‌ صحرایی‌ است‌ خشك‌ و بی‌آب و علف‌. ارتفاع‌ آن‌ در امتداد جنوب‌ به‌ تدریج‌ افزایش‌ می‌یابد، تا اینكه‌ در 130 كیلومتری‌ جنوب‌ دریاچه‌ هم‌ ارتفاع‌ سطح‌ دریا را قطع‌ می‌كند و سرانجام‌ در خلیج‌ عقبه‌ به‌ دریای‌ سرخ‌ منتهی‌ می‌شود (كلیر، همانجا). 
3. فلات‌ اردن‌ كه‌ بستری‌ از سنگهای‌ آتش‌فشانی‌ است‌ و آثار آن‌ در نواحی‌ شرقی‌ جبل‌ دروز به‌ صورت‌ صخره‌های‌ آتش‌فشانی‌ به‌ چشم‌ می‌خورد (همانجا). نواحی‌ مركزی‌ این‌ فلات‌ را رسوبات‌ ماسه‌ای‌ و گچی‌ تشكیل‌ داده‌ كه‌ در برون‌ زدگیهای‌ آن‌ ماسه‌ سنگ‌ و سنگ‌ آهك‌ تؤم‌ با سنگ‌ چخماق‌ همه‌جا مشهود است‌. بخشهای‌ جنوبی این‌ فلات‌ را لایه‌های‌ بازالت‌ آتش‌فشانی‌ و طبقات‌ آهكی‌ تشكیل‌ داده‌ كه‌ ارتفاع‌ آن‌ تا 600‘1 متر می‌رسد. 
 
آنچه‌ به‌ فلات‌ یا مرتفعات‌ اردن‌ شهرت‌ دارد، در واقع‌ لبۀ غربی فلات‌ عظیم‌ عربستان‌ است‌ كه‌ بیشتر با نامهای‌ انجیلی‌ شناخته‌ می‌شود و آن‌ را معمولاً به‌ دو بخش‌ تقسیم‌ می‌كنند. بخش‌ شمالی‌ از بازالت‌ آتش‌فشانی‌ و بخش‌ جنوبی‌ از ماسه‌ سنگ‌ و گرانیت‌ تشكیل‌ شده‌ است‌. در این‌ بخش‌ باد عامل‌ عمدۀ فرسایش‌ و شكل‌دهندۀ چشم‌اندازهاست‌ . لبۀ فلات‌ عربستان‌ دراین‌جا دارای‌ شكافهای‌ متعددی‌ است‌ كه‌ رودهای‌ دائمی‌ یا موقت‌ از طریق‌ آنها به‌ درۀ اردن‌ منتهی می‌شوند (بریتانیكا، همانجا). مهم‌ترین‌ این‌ شكافها درۀ رود یرموك‌ است‌ كه‌ راه‌آهن‌ دمشق‌ به‌ حیفا از آنجا می‌گذرد. كمی‌ در جنوب‌ آن‌، درۀ نیمرین‌ واقع‌ است‌ كه‌ شاهراه‌ عَمّان‌ ـ بیت‌المقدس‌ در طول‌ آن‌ ساخته‌ شده‌ است‌. از این‌ لبۀ دیوار مانند كه‌ بگذریم، از ارتفاع‌ فلات‌ عربستان‌ به‌ شیب‌ كمی‌ در امتداد مشرق‌ كاسته‌ می‌شود (كلیر، همانجا). 
4. بیابان استپی كه‌ آخرین‌ و شرقی‌ترین بخش‌ اردن‌ را به‌وجودآورده‌، و خود دنبالۀ فلات عظیم‌ عربستان‌ است‌. قسمت شمالی آن‌ از بازالت‌ و بخشهای‌ جنوبی آن‌ از ماسه‌ سنگ و گرانیت‌ تشكیل‌ شده‌ است (بریتانیكا، همانجا). در منتهى‌الیه جنوبی‌ این‌ بیابان استپی‌، یعنی‌ در گوشۀ جنوب‌ شرقی‌ اردن‌، وادی‌ سرحان‌ كه‌ درۀ خشكی بیش‌ نیست‌، قرار دارد. این وادی‌ به‌ داخل‌ عربستان‌ كشیده‌ شده‌، و تنها عارضۀ طبیعی‌ است كه یك‌ نواختی چشم‌انداز این‌ سرزمین‌ خشك‌ و بی‌آب‌ و علف‌ را از میان‌ می‌برد. 
جنس خاك‌ اردن‌ با ارتفاع‌ جغرافیایی تفاوت‌ می‌كند. در مرتفعات معمولاً تشكیلات‌ زمین‌شناسی‌ سبب به‌ وجود آمدن‌ خاكهای آهكی‌ می‌شود كه‌ در نواحی‌ مرطوب‌ رنگ‌ قهوه‌ای‌ مایل‌ به‌ قرمز به‌ خود می‌گیرند. بیشتر زمینهای‌ كشاورزی‌ در نواحی‌ فلاتی‌ اردن‌ از همین‌ نوع‌ خاكها تشكیل‌ شده‌ است كه‌ به‌ نام‌ عمومی خاكهای‌ مدیترانه‌ای‌ نامیده‌ می‌شوند. در بخشهای‌ كم‌ارتفاع‌تر و در درۀ رود اردن رنگ‌ خاك متمایل‌ به‌ زردی‌ است‌. این‌ خاكهای زرد مدیترانه‌ای‌ در صورت‌ وجود آب‌ دارای‌ حاصل‌خیزی‌ قابل‌ توجهی‌ است‌. در نواحی‌ وسیع‌ بیابانی‌ مشرق‌ اردن‌، خاكهای‌ مخلوط آتش‌فشانی‌ با رنگهای‌ خاكستری‌ دیده‌ می‌شود كه‌ برای‌ دام‌پروری مساعدتر است‌ تا كشاورزی‌، ولی‌ در دره‌ها رسوبات‌ سیلابی خاكهای‌ زراعتی‌ خوبی‌ فراهم‌ می‌سازد. خاك‌ اردن‌ از نظر مواد معدنی غنی، ولی‌ از لحاظ تركیبات‌ آلی‌ فقیر است‌ (ویلسن‌، 18؛ گوبسر، 7).

آب‌ و هوا

كشور اردن‌ مانند بسیاری‌ از سرزمینهای‌ همجوار دارای‌ آب‌ و هوای مدیترانه‌ای‌ است‌ كه‌ از مشخصات‌ عمومی آن‌ تابستانهای‌ گرم‌وخشك‌، و زمستانهای‌ معتدل‌ و باران‌كم‌ و آفتاب‌ فراوان است‌. نمونۀ كامل‌ این‌ نوع‌ آب‌وهوا در مرتفعات غربی‌ و فلات‌ فلسطین‌ دیده‌ می‌شود كه‌ با كمی‌ و زیادی‌ ارتفاع‌ زمین‌ تفاوت‌ می‌كند («جغرافیا»، II/ 87). در تابستان‌ سراسر اردن‌ گرم‌ و خشك‌ است‌، ولی‌ شدت‌ گرما به‌ نسبت‌ عكس‌ ارتفاع‌ زمین‌، افزایش‌ می‌یابد و در نتیجه‌ چالۀ اردن كه‌ از همه‌ جا پست‌تر است‌، به‌ صورت یكی‌ از نواحی‌ بسیار گرم‌ جهان‌ در می‌آید. در اینجا میانگین حداكثر گرما در تابستان‌ 5/ 31 درجۀ سانتی‌گراد است‌، ولی گاه‌ میزان‌ حداكثر مطلق‌ از 40 درجه‌ تجاوز می‌كند و در اریحا كه‌ در مجاورت‌ بحرالمیت‌ قرار دارد، بالاترین‌ درجۀ گرما به‌ ثبت می‌رسد (بومنت‌، 58). در بیت‌المقدس‌ میانگین‌ گرمای‌ تابستان 26 درجه‌ است‌. در سواحل‌ اردن‌ میانگین‌ گرمای‌ تابستان‌ از 27 تا 30 درجه‌ تفاوت‌ می‌كند، درحالی‌كه‌ در نواحی‌ استپی‌ شرقی میانگین‌ گرمای‌ تابستان‌ 23 تا 26 درجه‌ است‌ و این‌ مقداری‌ است‌ كه‌ معمولاً برای عَمّان‌ در نظر گرفته‌ می‌شود (كلیر، XIII/ 631-632). 
در اردن‌ نیز مانند سرزمینهایی‌ كه‌ آب‌ و هوای‌ مدیترانه‌ای‌ دارند، اختلاف‌ بسیاری‌ میان‌ دمای‌ تابستان‌ و زمستان‌ وجود دارد. مثلاً در اریحا كه‌ گرم‌ترین‌ نقطۀ اردن‌ است‌، زمستان‌ همراه‌ با یخ‌بندان‌ است‌، ولی‌ در بیت‌المقدس‌ میانگین‌ دمای‌ ماههای‌ زمستان‌ 8 تا 9 درجۀ سانتی‌گراد است‌. میانگین دمای‌ زمستانی‌ استپهای‌ شرقی‌ 4 تا 9 درجه‌ است‌ و در عَمّان‌ تا 6 درجه‌ زیر صفر به‌ ثبت‌ رسیده‌ است‌. از نظر گرما می‌توان‌ اردن‌ را دارای‌ دو فصل‌ دانست‌، یكی‌ تابستان‌ گرم‌ و طولانی‌ از فروردین‌ تا آبان و دیگری‌ زمستان‌ معتدل‌ و كوتاه‌ از آذر تا اسفند (همانجا؛ پتای‌، 5).
باران‌ اردن اندك‌ و فصل‌ ریزش‌ آن‌ ماههای‌ سرد سال‌ است‌. باران معمولاً از آبان‌ شروع‌ می‌شود و تا بهمن‌ ماه‌ ادامه‌ می‌یابد. مقدار متوسط باران سالانۀ اردن‌ را 3/ 27 سانتی‌متر دانسته‌اند (بومنت‌، 71) كه‌ از 5 سانتی‌متر در نواحی‌ بیابانی‌ (بررسی‌ اجمالی‌، 3) تا 100 سانتی‌متر در باریكۀ غربی تفاوت‌ می‌كند. پر باران‌ترین‌ بخش‌ اردن‌ همین‌ باریكۀ غربی‌ است‌ كه‌ در سال‌ از 38 تا 100 سانتی‌متر باران‌ دریافت‌ می‌كند (كلیر، XIII/ 631). در مرتفعات‌ اردن‌ در فصل‌ سرما برف‌ می‌بارد. در بیت‌المقدس نیز كه‌ میزان‌ متوسط باران‌ سالانه‌ 614 میلی‌متر گزارش‌ شده‌ است‌، گاهی‌ برف‌ می‌بارد («جغرافیا»، همانجا). 

از دیگر نواحی‌ پرباران‌ این كشور بخش‌ شمالی‌ سرچشمه‌های‌ رود اردن‌ است‌ كه‌ در آنجا هم‌ در برخی‌ مرتفعات‌ باران‌ سالانه‌ به‌ 100 سانتی‌متر می‌رسد. از نواحی‌ پرباران‌ شمالی‌ به‌ تناسب‌ پیشروی‌ به‌ سمت‌ جنوب‌ و مشرق‌، از مقدار باران‌ كاسته‌ می‌شود، تا اینكه‌ در نواحی‌ بیابانی‌ منتهى‌الیه‌ جنوب‌ شرقی‌، میزان‌ باران‌ سالانه‌ به‌ 5 سانتی‌متر می‌رسد. 
پراكندگی فصلی‌ باران‌ بستگی‌ به‌ عبور سیكلونهای‌ مدیترانه‌ای‌ دارد كه‌ بیشتر در زمستانها صورت‌ می‌گیرد و به‌همین‌سبب‌ است‌ كه‌ تمام‌ باران‌ این كشور در ماههای سرد زمستان‌ می‌بارد و تابستانهای‌ آن‌ خشك‌ است‌. 
پراكندگی‌ فضایی‌ باران‌ اردن‌ به‌ دو عامل‌ جغرافیایی‌ بستگی‌ دارد، یكی‌ ارتفاع‌ از سطح‌ دریا و دیگر جهت‌ امتداد مرتفعات‌ آن‌. در مطالعه‌ای‌ كه‌ از پراكندگی‌ فضایی‌ باران‌ در یك‌ مقطع‌ غربی‌ شرقی انجام‌ شده‌، نتایج‌ جالبی‌ به‌ دست‌ آمده‌ كه‌ حاصل‌ آن‌ چنین‌ است‌: 
1. در فصل‌ باران‌، بعد از هر 5 روز بارانی‌ متوالی‌ كه‌ با عبور یك‌ سیكلون‌ همزمان‌ است‌، 10 روز بی‌باران‌ وجود دارد. 2. در بخشهای‌ كم‌باران‌تر شمار روزهای‌ بارانی‌ كمتر از بخشهای‌ پر باران است‌. 3. مقدار باران روزانه‌ در نقاط كم‌باران‌تر بیشتر از مقدار باران‌ روزانه‌ در بخشهای‌ پر باران‌ است‌. 
از مشخصات‌ عمومی باران‌ مناطق‌ خشك‌ كه‌ در اردن‌ به‌خوبی‌ دیده‌ می‌شود، تغییرپذیری‌ مقدار باران‌ از سالی به‌ سال‌ دیگر است‌. در عَمّان‌ كه‌ میانگین باران‌ آن‌ در دراز مدت‌ 273 میلی‌متر است‌، كمترین باران‌ سالانه‌ كه‌ به‌ ثبت‌ رسیده‌، 128 میلی‌متر، یعنی‌ كمتر از نصف میانگین‌ سالانه‌، و بالاترین‌ رقم‌ باران‌ 476 میلی‌متر بوده‌ كه‌ اندكی كمتر از دو برابر میانگین‌ سالانه‌ است‌ (بومنت‌، همانجا). 
ازآنجاكه‌ در شرایط اقتصادی‌ امروز اردن‌، باران‌ و آب‌ حاصل‌ از آن‌ از اهمیت حیاتی‌ ویژه‌ای برخوردار است‌، مطالعات‌ و تحقیقات‌ دامنه‌داری دربارۀ كم‌وكیف‌ باران‌ در آن‌ كشور به‌ عمل‌ آمده‌ كه‌ نتایج‌ جالبی‌ به‌ دست‌ داده‌ است‌، از جمله‌ اینكه‌ جمع‌ مقدار آب‌ حاصل‌ از ریزشهای‌ جوی‌ اردن‌ را 885‘6 میلیون‌ مـ 3 برآورد كرده‌اند كه‌ 75٪ آن‌ تبخیر می‌شود، 15٪ در رودخانه‌ها جریان‌ پیدا می‌كند و 10٪ به‌ زمین‌ فرو می‌رود. 
پراكندگی‌ زمانی‌ و مكانی‌ باران‌ اردن‌ به‌ صورتی‌ است‌ كه‌ در جدولهای‌ 1 و 2 آمده‌ است‌ (ویلسن‌، 21-23).
ازجمله‌ مشخصات‌ اقلیمی‌ اردن‌ وجود باد خشك‌ و گرمی‌ به‌ نام‌ خمسین‌ است كه‌ بیشتر در ماههای‌ بهار و گاهی‌ در پاییز می‌وزد. این‌ باد با سرعت بسیار از سمت‌ مشرق‌ شروع‌ به‌ وزیدن‌ می‌كند و آثار آن‌ را تا سواحل مدیترانه‌ می‌توان‌ مشاهده‌ كرد كه‌ گرد و خاك نرم‌ بیابانی‌ بسیاری همراه‌ می‌آورد و گاهی‌ سبب‌ می‌شود كه‌ میزان دما تا 120 درجۀ فارنهایت‌ (كمی‌ كمتر از 50 درجۀ سانتی‌گراد) برسد (هریس‌، 21) و میزان‌ رطوبت نسبی‌ به‌ حداقل ممكن‌ تقلیل‌ یابد، تا حدی‌ كه‌ شرایط زندگی را برای‌ انسان‌ و حیوان‌ و نیز گیاه‌ دشوار سازد (پتای‌، 7).