بیانی، مهدی

بَیانی‌، مهدی‌ (1286-1346ش‌ /1907- 1968م‌)، كارشناس‌ نامیِ شناختِ خطوط اسلامی‌ و نسخه‌های‌ خطی‌، بنیان‌گذار كتابخانۀ ملی‌ و از مروجان‌ فن‌ كتابداری‌ و ایجاد كتابخانه‌ در ایران‌. او از خانوادۀ مستوفیان‌ فراهان‌، و نوادۀ میرزاسلمان‌ بیان‌السلطنه‌، رئیس‌ بیوتات‌ سلطنتی‌ بود كه‌ نام‌ خانوادگی‌اش‌ برگرفته‌ از لقب‌ اوست‌. بیانی‌ تحصیلات‌ ابتدایی‌ و متوسطه‌ را در تهران‌ گذرانید، لیسانس‌ فلسفه‌ و ادبیات‌ را از دانشسرای‌ عالی‌، و دكتریِ ادبیات‌ فارسی‌ را در 1325ش‌ ازدانشگاه‌ تهران‌ گرفت‌ (بیانی‌،«زندگی‌نامه‌ ... »؛ محبوبی‌، مجموعه‌ ... ، 4؛ صدیق‌، 108؛ افشار، «یادبود ... »، 115). 
 بیانی‌ در 1312ش‌ با معلمی زبان‌ و ادبیات‌ فارسی‌ و كتابداری‌ كتابخانۀ دانشسرای‌ عالی‌ و دانشكدۀ ادبیات‌ دانشگاه‌ تهران‌ كار را آغاز كرد، سال‌ بعد با حفظ سمتِ آموزشی‌ در دانشكدۀ ادبیات‌، به‌ مدیریت‌ كتابخانۀ عمومی‌ معارف‌ منصوب‌ شد كه‌ در آن‌ هنگام‌ هیچ‌گونه‌ نظم‌ و ترتیب، و حتى ثبتِ صحیحی‌ نداشت‌ (بیانی‌، «زندگی‌نامه‌»؛ محبوبی‌، مقدمه‌ ... ، 3 / چهار، نیز مجموعه‌، همانجا)؛ در 1316ش‌ كتابخانۀ ملی‌ ایران‌ را سازمان‌ داد، به‌ این‌ معنی‌ كه‌ با انتقال‌ شماری‌ از كتابهای‌ كتابخانۀ سلطنتی‌ (اكنون‌ گلستان‌) به‌ كتابخانۀ معارف‌ زمینۀ تشكیل‌ كتابخانۀ معتبر ملی‌ را فراهم‌ ساخت‌ (همانجا؛ بیانی‌، «زندگی‌نامه‌»؛ افشار، همانجا) و خود ریاست‌ آن‌ را برعهده‌ گرفت‌ و با انقطاعی‌ دو ساله‌، به‌ گسترش‌ این‌ مركز مهم‌ فرهنگی‌ پرداخت‌. وی‌ در 1338ش‌ ضمن‌ تدریس‌ در دانشكدۀ ادبیات‌ مدیركل‌ كتابخانۀ ملی‌ شد (بیانی‌، «زندگی‌نامه‌»؛ معصومی‌، 176-177؛ «درگذشت‌ ... »، 22). 
وی‌ در 1335ش‌ به‌ ریاست‌ كتابخانۀ سلطنتی‌ منصوب‌ شد و این‌ سمت‌ را تا هنگام‌ درگذشتش‌ در كنار تدریس «تاریخ‌ تكامل‌ خطوط اسلامی‌» و «كتاب‌شناسیِ نسخه‌های‌ خطی‌» در گروه‌ باستان‌شناسی‌ و تاریخ‌ هنر دانشگاه‌ تهران‌ برعهده‌ داشت‌. ریاست‌ این‌ كتابخانه‌ موقعیتی‌ ویژه‌ پدید آورد تا بیانی‌ به‌ منابع‌ بسیار ارزشمندی‌ در داخل‌ و خارج‌ از كشور دست‌ یابد. خود می‌نویسد كه‌ طی‌ سالهای‌ تصدی‌ در این‌ كتابخانه‌ توانست‌ آن‌ گنجینۀ نفیس‌ را تنظیم‌، و «فهرست‌ فنیِ كتابهای‌ خطی‌» را تألیف‌ و آمادۀ چاپ‌ كند («زندگی‌نامه‌»)؛ در حالی‌كه‌ در مقدمۀ كتاب‌ فهرست‌ ناتمام‌... آمده‌ است‌ كه‌ وی‌ فهرست‌ شماری‌ كتاب‌ را تهیه‌ كرد و با درگذشت‌ نابهنگامش‌ این‌ فهرست‌ ناتمام‌ ماند (آتابای‌، 1؛ محبوبی‌، مقدمه‌، همانجا). در دی‌ ماه‌ 1342 رسماً كرسی‌ استادی‌ دانشكدۀ ادبیات‌ دانشگاه‌ تهران‌ به‌ وی‌ اعطا شد، و ناگزیر از سمت‌ مدیركلی‌ كتابخانۀ ملی‌ چشم‌ پوشید، ولی‌ همچنان‌ ریاست‌ افتخاری‌ كتابخانۀ سلطنتی‌ را عهده‌دار بود. 
بیانی‌ در خانوادۀ مستوفیان‌ پرورش‌ یافته‌ بود، بعضی‌ از نزدیكان‌ و نیاكانش‌ را می‌توان‌ جزو خوش‌نویسان‌ به‌ شمار آورد. او با فروتنی‌ می‌گفت‌ كه‌ از نعمت‌ خط بهره‌ای‌ بسزا ندارد، در حالی‌كه‌ شكسته‌ و نیز نستعلیق‌ را خوش‌ می‌نوشت‌ (نک‍ : تصویر). علاقۀ او به‌ خط و خوش‌نویسی‌ انگیزه‌ای‌ بود كه‌ به‌ پایه‌گذاری «انجمن‌ حمایت‌ خط و خطاطان‌» انجامید. او در شناساندن‌ این‌ طبقۀ هنرمند سخت‌ كوشید (بیانی‌، احوال‌ ... ، 1 /چهار، «زندگی‌نامه‌»؛ «درگذشت‌ ... »، همانجا؛ افشار، «توضیح‌»، دو؛ محبوبی‌، مجموعه‌، 6). بیانی‌ خط شناس‌ بود، و در احوال‌ خوش‌نویسان‌ و شناختن‌ خطوط آنان‌ آگاه‌، و در تشخیص‌ ریزه‌كاریهای‌ فنون‌ خط و تذهیب‌ دانا و خبره‌ بود و قلمهای‌ مختلف‌ را نیك‌ می‌شناخت‌. خود می‌نویسد: «با ممارست‌ و مداومت‌» در بررسی‌ آثار خوش‌نویسان «تا اندازه‌ای قوۀ تشخیص‌ حسن‌ خط، برایش‌حاصل‌» شده‌، و شاید در عصر حاضر آن‌ اندازه‌ كه‌ او از خطوط خوش‌ دیده‌، و آنها را بررسی‌ كرده‌، كمتر كسی‌ امكانش‌ را داشته‌ است‌ (نک‍ : احوال‌، نیز محبوبی‌، مقدمه‌، همانجاها؛ افشار، «یادبود»، 115). بیانی‌ به‌عنوان‌ یك‌ كارشناس‌ برجستۀ شناخت‌ خطوط اسلامی‌ و نسخه‌شناسی‌ در مجامع‌ ادبی‌ و مراكز ایران‌شناسی‌ِ جهان‌ شناخته‌ شده‌ است‌ و در این‌ مجامع‌ برای‌ نوشته‌هایش‌ دربارۀ نسخه‌های‌ خطی‌ همواره‌ اعتبار ویژه‌ قائل‌اند (همو، نیز «درگذشت‌»، همانجاها). 

تا زمان‌ بیانی‌ تذكره‌ای‌ جامع‌ و كامل‌ دربارۀ خوش‌نویسان‌ و آثار آنها تدوین‌ نشده‌ بود، اما در تذكره‌های‌ مختصری‌ دربارۀ خوش‌نویسان‌ تألیف‌ شده‌ در 4 سدۀ اخیر، و نیز در تاریخها و شرح‌ حالها جسته‌ و گریخته‌ از بعضی‌ خوش‌نویسان‌ نام‌ برده‌ شده‌ بود؛ از این‌رو، بیانی‌ بیش‌ از ربع‌ سده‌ از عمر خود را به‌ مطالعه‌ و ثبت‌ و ضبط احوال‌ و آثار خوش‌نویسان‌ اختصاص‌ داد (بیانی‌، احوال‌، 1 /یك‌، فهرست‌ ... ، شش‌) و با بررسی‌ دقیق‌ مآخذ بسیار و مطالعۀ هزاران‌ اثر از خوش‌نویسان‌ ماهر در كتابخانه‌ها، موزه‌ها، مجموعه‌های‌ عمومی‌ و خصوصی‌، و مراكز علمی‌ و هنری‌ ایران‌ و دیگر سرزمینها توفیق‌ یافت‌ كه‌ شرح‌ حال‌ و فهرست‌ آثار هزاران‌ خطاط و خوش‌نویس‌ را فراهم‌ آورد و به‌ تألیف‌ اثر ماندگارش‌، احوال‌ و آثارخوش‌نویسان‌، نایل‌ آید. مورخان‌ غربی‌ سهم‌ پژوهشهای‌ بیانی‌ را در هنر اسلامی‌ همانند اینال‌ در تركیه‌ دانسته‌اند (همو، احوال‌، سراسر مقدمه‌؛ «هنر ... »، 53). 
بیانی‌ كتابخانه‌ای‌ داشت‌ كه‌ نزدیك‌ به‌ ده‌ یك‌ آن‌ نسخه‌های‌ خطی‌ بود. مجموعۀ نسخه‌های‌ خطی‌ او بیشتر نسخه‌های‌ برگزیده‌، و اندكی‌ از آنها نایاب‌ یا كمیاب‌ بود. در میان‌ كتابهای‌ او چند نسخه‌ به‌ خط مبرزترین‌ خوش‌نویسان‌ و چندتایی‌ نیز به‌ خط مؤلفان‌ آنها بود. وی‌ مجموعه‌ای‌ از خطوط خوش‌ را نیز گرد آورده‌ بود كه‌ نمونۀ خطوط بیش‌ از 500 خوش‌نویس‌ در میان‌ آنها قرار داشت («درگذشت‌...»، همانجا؛ بیانی‌، «زندگی‌نامه‌»؛ مصطفوی‌، 506-507). پس‌ از وی‌ بخش‌ اعظم‌ نسخه‌های‌ خطی‌ مجموعه‌اش‌ برای‌ كتابخانۀ مجلس‌، و عمدۀ مجموعۀ قطعات‌ خط او را وزارت‌ فرهنگ‌ و هنر وقت‌ برای‌ موزۀ هنرهای‌ تزیینی‌ خریداری‌ كردند (افشار، «توضیح‌»، دو). 
بیانی‌ سالها عضو هیئت‌ مدیرۀ انجمن‌ فرهنگی‌ ایران‌ و شوروی‌، و دارندۀ امتیاز مجلۀ پیام‌ نوین‌ بود؛بارها به‌ شوروی‌ دعوت‌ شد و از كتابخانه‌ها و گنجینه‌های‌ تاریخی‌ آنجا بازدید كرد («درگذشت‌»، 21). جز این‌، وی‌ برای‌ تكمیل‌ اثر بزرگ‌ خود، احوال‌ و آثار خوش‌نویسان‌ سفرهایی‌ فرهنگی‌ به‌ هند، پاكستان‌، افغانستان‌، تركیه‌، لهستان‌، اتریش‌، آلمان‌، دانمارك‌، هلند، بلژیك‌، فرانسه‌، سویس‌، ایتالیا، انگلستان‌ و آمریكا كرد («دكتر مهدی‌ ... »، 638). 
بیانی‌ در 17 بهمن‌ 1346 در اثر ابتلا به‌ سرطان‌ لوزالمعده‌، پس‌ از عمل‌ جراحی‌ در بیمارستان‌ دانشگاه‌ آخن‌ آلمان‌ درگذشت‌. پیكرش‌ را به‌ تهران‌ منتقل‌ كردند و در گورستان‌ ابن‌ بابویه‌ به‌ خاك‌ سپردند. استاد او جلال‌الدین‌ همایی‌ در سوگش‌ یك‌ دوبیتی‌ شامل‌ ماده‌ تاریخ‌ درگذشتش‌ سرود: 
اختری‌ از چرخ‌ كمال‌ و هنر گشت‌ به‌ ناگاه‌ نهان‌ زیر میغ‌
سال‌ به‌ شمسی‌ ز سَنا خواستم‌ گفت‌ كه «مهدی‌ بیانی‌ دریغ‌»
این‌ دوبیتی‌ به‌ خط مرتضى عبدالرسولی‌ به‌ قلم‌ نستعلیق‌ نوشته‌، و بر سنگ‌ گورش‌ نقر شد (اسناد ... ). 

آثار

الف‌ ـ تألیفات‌: نمونۀ سخن‌ فارسی‌، تهران‌، 1327ش‌؛ راهنمای‌ گنجینۀ قرآن‌، با همكاری‌ مهدی‌ بهرامی‌، تهران‌، 1328ش‌؛ فهرست‌ نمایشگاه‌ خطوط خوش‌ كتابخانۀ ملی‌، تهران‌، 1328 ش‌؛ فهرست‌ نمونۀ خطوط خوش‌ كتابخانۀ شاهنشاهی‌ ایران‌، تهران‌، 1329 ش‌؛ احوال‌ و آثار میرعماد، تهران‌، 1330ش‌؛ احوال‌ و آثار خوش‌نویسان‌، ج‌ 1-3، تهران‌، 1345- 1348 ش‌؛ فهرست‌ ناتمام‌ تعدادی‌ از كتب‌ كتابخانۀ سلطنتی‌ ایران‌، تهران‌، 1349 ش‌؛ كتاب‌شناسی ‌كتابهای‌ خطی‌، به ‌كوشش‌ حسین‌ محبوبی‌ اردكانی‌، تهران‌، 1352ش‌؛ احوال‌ و آثار خوش‌نویسان‌، ج‌ 4، به‌ كوشش‌ حسین‌ محبوبی‌ اردكانی‌، تهران‌، 1358 ش‌؛ مقاله‌ای‌ با عنوان «بزرگ‌ترین‌ خوش‌نویس‌ مكتب‌ بایسنقر» در كتاب «بررسی‌ هنر ایرانی‌». 
ب‌ ـ متون‌ كهنی‌ كه ‌به ‌كوشش‌ بیانی‌ منتشر شده‌است‌: دو رسالۀ فارسی‌ (رسالۀ فی‌ حالة الطفولیه‌ و رسالۀ روزی‌ با جماعت‌ صوفیان‌)، از شیخ‌ شهاب‌الدین‌ سهروردی‌، تهران‌، 1317ش‌؛ رسالۀ فارسی‌ عقل‌ سرخ‌، از شیخ‌ شهاب‌الدین‌ سهروردی‌، اصفهان‌، 1319ش‌؛ «رسالۀ فارسی‌ آواز پرجبرئیل‌»، از شیخ‌ شهاب‌الدین‌ سهروردی‌، پیام‌ نو، 1325 ش‌؛ رسالۀ فارسی‌ السوانح‌ فی‌ العشق‌، از احمد غزالی‌ طوسی‌، تهران‌، 1322ش‌؛ بدایع‌ الازمان‌ فی‌ وقایع‌ كرمان‌، از افضل‌الدین‌ ابوحامد احمد بن ‌حامد كرمانی‌، تهران‌، 1326 ش‌؛ معراج‌نامه‌، منسوب‌ به‌ابن‌سینا، تهران‌، 1331 ش‌؛ چند رباعی‌ از حكیم‌ عمر خیام‌، تهران‌، 1331 ش‌؛ ترجمه‌ و قصه‌های‌ قرآن‌، از روی‌ نسخۀ موقوفه‌ بر تربت‌ جام‌ مبتنی‌ بر تفسیر ابوبكر عتیق‌ سورآبادی‌، با همكاری‌ یحیى مهدوی‌، ج‌ 1 و 2، تهران‌، 1338ش‌ (افشار، «یادبود»، 116-117، «وفیات‌ ... »، 548-550). 
افزون‌ بر اینها، مقالات‌ ادبی‌، هنری‌ و تاریخی‌ متعدد از او در مجلات‌ سخن‌، هلال‌، پیام‌ نو، پیام‌ نوین‌، مرزهای‌ دانش‌، راهنمای‌ كتاب‌، یغما، ایران‌ امروز، مهر، نقش‌ و نگار، یادگار، نشریۀ كتابخانۀ مركزی‌ دانشگاه‌ تهران‌، و نیز كتاب‌ ایرانشهر و مجموعۀ بررسی‌ هنر ایران‌ به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌ (همانجا، فهرست‌ ... ، 1/2-3؛ اسناد).  

مآخذ

 آتابای‌، بدری‌، مقدمه‌ بر فهرست‌ ناتمام‌ تعدادی‌ از كتب‌ كتابخانۀ سلطنتی‌، به‌ كوشش‌ مهدی‌ بیانی‌، تهران‌؛ اسناد خانوادگی‌ بیانی‌؛ افشار، ایرج‌، «توضیح‌»، احوال‌ و آثار خوش‌نویسان‌، ج‌ 3 (نک‍ : هم‍ ، بیانی‌)؛ همو، فهرست‌ مقالات‌ فارسی‌، تهران‌، ج‌ 1-2، 1348 ش‌، ج‌ 3، 1355 ش‌؛ همو، «وفیات‌ مؤلفین‌»، سواد و بیاض‌، تهران‌، 1349ش‌؛ همو، «یادبود، وفات‌ دكتر مهدی‌ بیانی‌»، راهنمای‌ كتاب‌، تهران‌، 1347ش‌، ج‌ 11؛ بیانی‌، مهدی‌، احوال‌ و آثار خوش‌نویسان‌، تهران‌، 1345ش‌؛ همو، «زندگی‌نامۀ خود نگاشته‌»، دست‌نویس‌؛ همو، فهرست‌ نمایشگاه‌ و خطوط خوش‌ نستعلیق‌ كتابخانۀ ملی‌، تهران‌، 1328 ش‌؛ «درگذشت‌ همكار ارجمند»، پیام‌ نوین‌، تهران‌، 1346ش‌، دورۀ 9، شم‍ 3؛ دكتر مهدی‌ بیانی‌»، مجلۀ دانشكدۀ ادبیات‌ و علوم‌ انسانی‌، تهران‌، 1347ش‌، س‌ 15، شم‍ 5-6؛ صدیق‌، عیسى، «دانشسرای‌ عالی‌، هستۀ مركزی‌ دانشگاه‌»، بزرگداشت‌ مشاهیر فرهنگ‌ ایران‌، ویژۀ عیسى صدیق‌، به‌ كوشش‌ ویلما طوما، تهران‌، 1356 ش‌؛ محبوبی‌ اردكانی‌، حسین‌، مجموعۀ دكتر مهدی‌ بیانی‌، تهران‌، 1363 ش‌؛ همو، مقدمه‌ بر احوال‌ و آثار خوش‌نویسان‌، ج‌ 3، 4 (نک‍ : هم‍ ، بیانی‌)؛ معصومی‌، غلامرضا، «شمه‌ای‌ از پیشینۀ باستان‌شناسی‌ ایران‌...»، بررسیهای‌ تاریخی‌، تهران‌، 1355ش‌، س‌ 11، شم‍ 6؛ مصطفوی‌، محمدتقی‌، «تلاش‌ در راه‌ خدمت‌ به‌ آثار ملی‌ و امید به‌ آینده‌»، گزارشهای‌ باستان‌شناسی‌، تهران‌ 1334ش‌، ج‌ 3؛ نیز: 

«Islamic Art and Architecture», Discovering Islamic Art, ed. S. Vernoit, London / New York, 2000.
فاطمه‌ كریمی‌