بهرام میرزای صفوی

بَهْرامْ میرْزا صَفَوی‌، ابوالفتح‌ (923- 19 رمضان‌ 956ق‌ / 1517- 11 اكتبر 1549م‌)، شاه‌زادۀ هنرمند و ادیب‌، فرزند شاه‌ اسماعیل‌ اول‌ صفوی‌. او در مراغه‌ از مادری‌ كه‌ دختر یكی‌ از بیكهای‌ موصللو بود، زاده‌ شد (اسكندربیك‌، 44؛ سومر، 124). 
بهرام‌ میرزا از نوجوانی‌ در نقاط مختلف‌ ایران‌ حكومت‌ داشت‌ (غفاری‌، 292، 296؛ اسكندربیك‌، 58) و به‌ برادرش‌ شاه‌ طهماسب‌ بسیار نزدیك‌ بود و همواره‌ طرف‌ مشورت‌ او قرار می‌گرفت‌ (مثلاً نک‍ : خواندمیر، 132؛ ریاض‌ الاسلام‌، 64، 297)؛ از 936ق‌ / 1530م‌ كه‌ حكومت‌ هرات‌ یافت‌، اتابكش‌ غازی‌ خان‌ تكلّو، یكی‌ از ادیبان‌ و شاعران‌ را مأمور تعلیم‌ و تربیت‌ شاه‌زاده‌ كرد (حسینی‌، 408-409؛ نویدی‌، 66؛ غفاری‌، 285؛ قاضی‌ احمد، 1 /212، 217؛ مستوفی‌، 60-61). در همین‌ دوره‌، عبیدالله‌ خان‌ ازبك‌ به‌ هرات‌ لشكر كشید و به‌رغم‌ طول‌ محاصره‌ سرانجام‌ شكست‌ خورد و گریخت‌ (اسكندربیك‌، 59-60؛ نویدی‌، 71-75؛ روملو، 315-319). اندكی‌ بعد بهرام‌ میرزا به‌ دفع‌ عبدالعزیز پسر عبیدالله‌ خان‌ ازبك‌ كه‌ خوارزم‌ را تصرف‌ كرده‌ بود، رفت‌ و او را شكست‌ داد و رهسپار مشهد شد و از آنجا به‌ قزوین‌ نزد شاه‌ رفت‌ (عالم‌آرا...،26- 28). 
بهرام‌ میرزا در 940 و 941ق‌ نیز در جنگ‌ با عثمانیان‌ شركت‌ جست‌ و دلیریها نشان‌ داد (روملو، 326-327؛ غفاری‌، 290-291؛ عالم‌‌آرا، 160-162). او در 943ق‌ در گیلان‌ و در 946ق‌ در كردستان‌ بود، و در 952ق‌ والی‌ همدان‌ و خوزستان‌ شد (غفاری‌، 292، 296؛ روملو، 361-362، 380؛ نویدی‌، 86، 137). بهرام‌ میرزا مدتی‌ نیز گرفتار هجوم‌ عثمانیان‌ و مخالفتهای‌ القاص‌ میرزا صفوی‌ شد كه‌ همسر و دختر وی‌ را گرفته‌، و به‌ عراق‌ برده‌ بود (اسكندربیك‌، 67-69، 74؛ روملو، 423، 430-433، 439-440؛ عالم‌ آرا، 108-109، 112، 117؛ قاضی‌ احمد، 1 /338؛ نویدی‌، 101-102). 
بهرامی‌ سرانجام‌ در یكی‌ از ییلاقات‌ كردستان‌ درگذشت‌ و در شهر مشهد به‌ خاك‌ سپرده‌ شد. ماده‌ تاریخ‌ مرگ‌ او را هلاكی‌ همدانی‌ كه‌ از پرورش‌ یافتگان‌ بهرام‌ میرزا بود، «حیف‌ از بهرام‌ میرزای‌ حسینی‌ حیف‌ حیف‌» آورده‌ است‌ (عالم‌آرا، 337؛ قاضی‌ احمد، 1 /340؛ نویدی‌، 103؛ روملو، 442-443). 
بهرام‌ میرزا علاوه‌ بر نقش‌ و جایگاه‌ نظامی‌ و سیاسی‌ عصر شاه‌ طهماسب‌، در ادب‌ و هنر نیز دستی‌ قوی‌ داشت‌. او را مردی‌ شاعر و موسیقی‌دان‌ و خوش‌نویسی‌ چیره‌دست‌ شمرده‌، و از ادب‌پروران‌ و سخن‌ سنجانش‌ به‌شمار آورده‌اند (فخری‌، 72؛ زنوزی‌، 2 /806؛ صادقی‌، 22؛ سام‌ میرزا، 11-12؛ گوپاموی‌، 101). بهرام‌ میرزا در شعر بهرام‌ و بهرامی‌ تخلص‌ می‌كرد (تربیت‌، 72). برخی‌ از ابیات‌ او در تذكره‌ها آمده‌ است‌ (اوحدی‌، 220؛ زنوزی‌، همانجا؛ واله‌، 123-124). 
بهرام‌ میرزا علاقۀ وافری‌ به‌ حمایت‌ و تربیت‌ دانشمندان‌، ادیبان‌، شاعران‌ و صوفیان‌ داشت‌ (اوحدی‌، واله‌، همانجاها). وی‌ كتابخانه‌ای‌ در مشهد برآورد (آژند، 17) كه‌ محل‌ استفادۀ اهل‌ فضل‌ و ادب‌ بود. عبداللطیف‌ قزوینی‌ ادیب‌ و مورخ‌، كتاب‌ لب‌ التواریخ‌ خود را به‌ نام‌ او نوشته‌ است‌ (قزوینی‌، 2-4؛ اوحدی‌، همانجا؛ گلچین‌، 2 /1159). 

مآخذ

آژند، یعقوب‌، «تاریخ‌ نگاری‌ دورۀ صفویه‌»، صفویان‌، تهران‌، 1380ش‌؛ اسكندربیك‌ منشی‌، عالم‌ آرای‌ عباسی‌، تهران‌، 1350ش‌؛ اوحدی‌ بلیانی‌، محمد، عرفات‌ العاشقین‌، نسخۀ خطی‌ كتابخانۀ ملی‌ ملك‌، شم‍ 5324؛ تربیت‌، محمدعلی‌، دانشمندان‌ آذربایجان‌، تهران‌، 1314ش‌؛ حسینی‌ جنابذی‌، میرزا بیك‌، روضة الصفویه‌، به‌ كوشش‌ غلامرضا طباطبایی‌ مجد، تهران‌، 1378ش‌؛ خواندمیر، امیرمحمود، تاریخ‌ شاه‌ اسماعیل‌ و شاه‌ طهماسب‌ صفوی‌ (ذیل‌حبیب‌السیر)، به‌ كوشش‌ محمدعلی‌ جراحی‌، تهران‌، 1370ش‌؛ روملو، حسن‌، احسن‌ التواریخ‌، به‌ كوشش‌ عبدالحسین‌ نوایی‌، تهران‌، 1357ش‌؛ ریاض‌ الاسلام‌، تاریخ‌ روابط ایران‌ و هند، ترجمۀ محمدباقر آرام‌ و عباسقلی‌ غفاری‌ فرد، تهران‌، 1373ش‌؛ زنوزی‌، محمدحسن‌، ریاض‌ الجنة، نسخۀ عكسی‌ موجود در كتابخانۀ مركز؛ سام‌ میرزا صفوی‌، تحفة سامی‌، به‌ كوشش‌ ركن‌‌الدین همایون‌ فرخ‌، تهران‌، 1347ش‌؛ سومر، فاروق‌، نقش‌ تركان‌ آناطولی‌ در تشكیل‌ و توسعۀ دولت‌ صفوی‌، ترجمۀ احسان‌ اشراقی‌ و محمد تقی‌ امامی‌، تهران‌، 1371ش‌؛ صادقی‌ افشار، صادق‌، مجمع‌ الخواص‌، ترجمۀ عبدالرسول‌ خیام‌‌پور، تبریز، 1327ش‌؛ عالم‌ آرای‌ شاه‌ طهماسب‌، به‌ كوشش‌ ایرج‌ افشار، تهران‌، 1370ش‌؛ غفاری‌ قزوینی‌، احمد، تاریخ‌ جهان‌ آرا، به‌ كوشش‌ محمد قزوینی‌، تهران‌، 1343ش‌؛ فخری‌، محمد، روضة السلاطین‌ و جواهر العجایب‌، به‌ كوشش‌ حسام‌‌الدین راشدی‌، حیدرآباد، 1968م‌؛ قاضی‌ احمد قمی‌، خلاصة التواریخ‌، به‌ كوشش‌ احسان‌ اشراقی‌، تهران‌، 1359ش‌؛ قزوینی‌، یحیى‌، لب‌ التواریخ‌، تهران‌، 1363ش‌؛ گلچین‌ معانی‌، احمد، كاروان‌ هند، تهران‌، 1369ش‌؛ گوپاموی‌، محمدقدرت‌‌الله‌، نتائج‌ الافكار، بمبئی‌، 1336ش‌؛ مستوفی‌، محمد محسن‌، زبدة التواریخ‌، به‌ كوشش‌ بهروز گودرزی‌، تهران‌، 1375ش‌؛ نویدی‌ شیرازی‌، زین‌العابدین‌، تكملة الاخبار، به‌ كوشش‌ عبدالحسین‌ نوایی‌، تهران‌، 1369ش‌؛ واله‌ داغستانی‌، علیقلی‌، ریاض‌ الشعراء، نسخۀ خطی‌ كتابخانۀ ملی‌ ملك‌، شم‍ 4301.

ملیحه‌ مهدوی‌

هنر و هنرمندپروری‌ بهرام‌ میرزا

چنان‌ كه‌ گفته‌ شد، بهرام‌ میرزا خود هنرمند بود و هنرمندان‌ را می‌نواخت‌. در موسیقی‌، نقاشی‌ و خط دست‌ داشت‌، و آثار شناخته‌ شده‌اش‌ قطعاتی‌ از خطوط خوش‌ نستعلیق‌ در مرقع‌ معروف‌ او و جاهای‌ دیگر است‌ (بیانی‌، 1 /103). هنرمندانی‌ نیز بودند كه‌ برای‌ بهرام‌ میرزا و برادرش‌ شاه‌ طهماسب‌ هر دو كار می‌كردند. آقامیرك‌ و میرمصور دیوارهای‌ كوشك‌ او را نقاشی‌ كردند و رئیس‌ خطاطان‌ وی‌ رستم‌ علی‌ خراسانی‌ بود ( ایرانیكا،III /523-524 ).
بهرام‌ میرزا مجموعه‌ای‌ مهم‌ از آثار هنری‌ در اختیار داشت‌ كه‌ به‌ دوست‌ محمد هروی‌ سپرد تا از آنها مرقع‌ بسازد (دوست‌ محمد، 6-7؛ بلوم‌، 552). این‌ مرقع‌ تحسین‌انگیز كه‌ در 951ق‌ / 1544م‌ كامل‌ گردیده‌ است‌، 148 ورق‌ و 61 نقاشی‌ دارد و آثاری‌ از هنرمندانی‌ معروف‌ مانند بهزاد، احمد موسی‌، عبدالحی‌، جعفر بایسنقری‌، سلطانعلی‌ مشهدی‌، شاه‌محمود نیشابوری‌، انیسی‌...، و نیز آثاری ‌چون‌ برگهایی‌ از معراج‌نامه‌ و مجالس‌ النفائس‌ در آن‌ گرد آمده‌ است‌ (حبیبی‌، 579-583؛ راكسبره‌، 161-162).
مرقع‌ بهرام‌ میرزا علاوه‌ بر معرفی‌ ذوق‌ هنری‌ او، نشانۀ ادامۀ ویژگیهای‌ هنر دورۀ تیموریان‌ در سدۀ 10ق‌ شمرده‌ شده‌ (لنتز، 313)، و امروزه‌ مورد استشهاد هنرشناسان‌ است‌. این‌ مرقع‌ اكنون‌ در كتابخانۀ توپكاپی‌ استانبول‌ (شم نگهداری‌ می‌شود. 
دوست‌ محمد نیز كه‌ خود هنرمند بود، تاریخی‌ از نقاشی‌ و خط ایرانی‌ به‌ عنوان‌ مقدمۀ مرقع‌ نوشت‌ كه‌ می‌توان‌ آن‌ را نمونه‌ای‌ در تاریخ‌نگاری‌ هنر دانست‌ (حبیبی‌، 579-580؛ لنتز، همانجا؛ راكسبره‌، 162). مقدمۀ دوست‌ محمد حاوی‌ معرفی‌ هنرمندان‌ (برای‌ مثال‌، نک‍ : ص‌ 9-17)، روایاتی‌ داستانی‌ یا تاریخی‌ مربوط به‌ این‌ موضوع‌، قواعد تصویرسازی‌، و گاه‌ اشاراتی‌ زیباشناختی‌ است‌ (نک‍ : راكسبره‌، 164-163؛ نجیب‌ اوغلو، 174, 212).

مآخذ

بیانی‌، مهدی‌، احوال‌ و آثار خوشنویسان‌، تهران‌، 1345ش‌؛ حبیبی‌، عبدالحی‌، هنر عهد تیموریان‌ و متفرعات‌ آن‌، تهران‌، 1355ش‌؛ دوست‌ محمد هروی‌ (نک‍ : مل‍ ، ثكستن‌)؛ نیز: 

,J.M., «Islamic Art... Collectors and Collecting:Islamic Lands», The Dictionary of Art, London /New York, 1996, vol. XVI; Iranica; Lentz, Th. W. and G. D. Lowry, Princely Vision, Persian Art and Culture in the Fifteenth Century, Los Angeles /Washington, 1989; Necipoglu, G., The Topkapi Scroll-Geometry and Ornament in Islamic Architecture, Santa Monica, 1995; Roxburgh, D. J., Prefacing the Image, Leiden, 2001; Thackston, W. M., Album Prefaces and other Documents on the History of Calligraphers and Painters, Leiden, 2001.
یدالله‌ غلامی