بَنْده تَبْریزی، میرزا محمد رضی (د ۱۲۲۳ق / ۱۸۰۸م)، متخلص به بنده، شاعر، نویسنده و خوش‌نویس اوایل عصر قاجار. اجداد او جملگی از بزرگان و امرای آذربایجان بودند (هلاكو، ۲۹؛ نادرمیرزا، ۳۳۴). پدرش میرزا محمد شفیع تبریزی، مستوفی دیوان نادرشاه افشار (سل ۱۱۴۸-۱۱۶۰ق / ۱۷۳۵-۱۷۴۷م)، و وزیر آذربایجان بود (محمود میرزا، ۲ / ۶۵۷- ۶۵۸؛ ابوالحسن، ۱۷۴-۱۷۵؛ محمدكاظم، ۲ / ۴۵۷).
با توجه به آنکـه نادر میرزا، نوادۀ بندۀ تبریزی، درگذشت او را در ۶۵ سالگی دانسته است (ص ۳۳۶)، می‌توان گفت كه او در حدود سال ۱۱۵۸ق / ۱۷۴۵م زاده شده است (نک : استوری، ۲ / ۶۶۵؛ بامداد، ۲ / ۴۲). از دوران كودكی و نوجوانی محمد رضی اطلاعی در دست نیست. وی پس از درگذشت پدر، به روزگار كریم خان زند (د ۱۱۹۳ق / ۱۷۷۹م) به منصب استیفا رسید (نادر میرزا، ۳۳۵) و با تأسیس سلسله قاجار به این خاندان روی آورد و مستوفی و صاحب دیوان رسائل شد (مفتون، ۱ / ۶۳-۶۴؛ هدایت، ملحقات ...، ۱۱۸). او تنظیم و نگارش‌نامه‌ها، احكام و فرمانهای آقا محمدخان قاجار را به زبانهای عربی، تركی و جغتایی عهده‌دار بود (نادرمیرزا، استوری، همانجاها).
میرزا محمد رضی در دربار فتحعلی شاه قاجار (سل ۱۲۱۲-۱۲۵۰ق / ۱۷۹۷-۱۸۳۴م) قدر و منزلت بسیار یافت و از مستوفیان و منشیان خاص او گردید (اختر، ۱ / ۳۲-۳۳؛ مفتون، نادرمیرزا، همانجاها). برخی به اشتباه منصب پدر را به پسر نسبت داده‌اند و او را مستوفی دیوان نادرشاه پنداشته‌اند (مثلاً دیهیم، ۲ / ۹۱)؛ همچنین اشارۀ بسمل شیرازی كه او را در دیوان محمدشاه قاجار (سل ۱۲۵۰-۱۲۶۴ق / ۱۸۳۴- ۱۸۴۸م) صاحب منصب دانسته است (ص ۶۰۶)، با توجه به تاریخ درگذشت او خطایی آشكار است.
میرزا رضی به زبانهای فارسی، عربی و تركی تسلط كامل داشت و آثاری به نظم و نثر به این زبانها بر جا گذاشت (مفتون، ۱ / ۶۴؛ هدایت، مجمع ...، ۴ / ۱۷۷- ۱۷۸، ملحقات، ۱۱۸-۱۱۹). مفتون دنبلی مهارت و چیره‌دستی او را در ترسل و انشا ستوده، و او را دبیری بی‌مانند و مترسلی خوش‌ذوق خوانده است (همانجا). منشآت و رسائل میرزا رضی نشان می‌دهد كه او به اقتضای مشاغل دیوانی، از تكلفات سبك منشیانۀ درباری بر كنار نمانده است (برای نمونه، نک : فرهاد میرزا، ۲۶-۳۶، به نقل از بندۀ تبریزی). اشعار بنده اندك است و او گاهی به فرمان شاه به قصیده‌گویی و مدیحه‌سرایی می‌پرداخت (مفتون، ۱ / ۶۶؛ اختر، همانجا).
بندۀ تبریزی خوش‌نویسی چیره‌دست بود و نستعلیق و شكسته را بسیار خوش و ممتاز می‌نوشت؛ او همچنین تغییراتی در شیوۀ میرعماد پدید آورد كه مورد پسند واقع شد (همانجا؛ محمود میرزا، ۲ / ۶۵۸؛ مفتون، ۱ / ۶۴). یك نسخه از دیوان فتحعلی شاه قاجار به خط نستعلیق و بسیار خوش از بندۀ تبریزی موجود است (بیانی، ۱ / ۲۱۷؛ برای نمونه‌های دیگری از خط او، نک : فرهاد میرزا، ۳۲، ۲۷۷). به گواهی اعتضادالسلطنه محمد شاه خوش‌نویسی را از بنده فرا گرفت (ص ۴۰۴).
بندۀ تبریزی را مردی زودرنج، ناشكیبا و تندخو دانسته‌اند. در بعضی منابع به باریك‌بینی و وسواس بیش از حد او اشاره شده است (اختر، نیز هدایت، مجمع، همانجاها؛ مفتون، ۱ / ۶۴-۶۵).
غالب منابع درگذشت او را در ۱۲۲۳ق آورده‌اند (اختر، محمود میرزا، همانجاها؛ مفتون، ۱ / ۶۵؛ قس: هدایت، همانجا؛ دیوان‌بیگی، ۱ / ۲۵۸، كه به ۱۲۲۲ق اشاره كرده‌اند). رضاقلی هدایت در ملحقات روضة الصفا به خطا سال درگذشت میرزا رضا (د ۱۲۴۳ق)، پسر میرزا رضی را به او نسبت داده است (ص ۱۱۹).
با توجه به اینکـه در ۱۲۲۴ق منصب دولتی و اموال و تیول میرزا رضی به پسرش میرزا رضا واگذار شد (نک : نادر میرزا، ۳۳۷-۳۳۹)، می‌توان اطمینان داشت كه وی پیش از این تاریخ وفات یافته باشد؛ ازاین‌رو، قول بسمل شیرازی نیز كه درگذشت او را در ۱۲۳۳ق / ۱۸۱۸م دانسته (همانجا)، مردود است. پیكر بنده را به دستور فتحعلی شاه از دارالخلافه به نجف اشرف منتقل كردند و در همان جا به خاك سپردند (مفتون، ۱ / ۶۵-۶۶؛ اختر، همانجا).
آثـار
۱. زینة التواریخ، تاریخ عمومی از آغاز آفرینش آدم تا ۱۲ سال از سلطنت فتحعلی شاه قاجار كه به دستور و به نام او در حدود سال ۱۲۱۸-۱۲۲۱ق (قس: شورا، ۲۱ / ۱۱۶-۱۱۷) نوشته شده است. این كتاب اخبار و آثار انبیا و امامان (ع)، حكما، عارفان، دانشمندان، شاعران و پادشاهان را در بر می‌گیرد (اختر، همانجا؛ گلچین معانی، ۲ / ۶۵۱-۶۵۳؛ منزوی، خطی، ۶ / ۴۱۷۵؛ ریو، I / 135-137). میرزا عبدالكریم اشتهاردی (شهاوری) در تألیف این كتاب با میرزا رضی همكاری داشته است (نک : شورا، ۲۱ / ۱۱۱-۱۱۲؛ هدایت، ملحقات، ۱۱۸، مجمع، ۴ / ۱۷۷- ۱۷۸). نادر میرزا، میرزا عبدالوهاب معتمدالدوله را نیز در نگارش زینة التواریخ، یار و همراه میرزا رضی دانسته است (ص ۳۳۷).
گفتۀ برخی از مورخان مبنی‌بر همكاری عبدالرزاق دنبلی (مفتون) در تألیف كتاب (هدایت، ملحقات، همانجا؛ اعتضادالسلطنه، ۲۵۹) درست نمی‌نماید، زیرا خود عبدالرزاق در نگارستان دارا كه شرح مفصلی از بنده و آثار او به دست داده است، هیچ اشاره‌ای به همكاری خود در تألیف این اثر نمی‌كند (نک : ۱ / ۶۳-۶۶؛ نیز شورا، همانجا؛ آقابزرگ، ۱۲ / ۹۱).
بندۀ تبریزی زینة التواریخ را به رسم تاریخ‌نگاران عصر خویش، به نثری منشیانه و مترسلانه، مطابق با معیارهای فصاحت و بلاغت آن روزگار نگاشته است (نک : اختر، ۱ / ۳۳؛ هدایت، همانجا، نیز ۱۲۸). نسخه‌های متعددی از این كتاب در كتابخانه‌های مختلف نگهداری می‌شود (نک : منزوی، فهرستواره ...، ۱ / ۶۲۹-۶۳۰).
۲. عشق و روح، یا حسن و دل، از منشآت ادبی و عرفانی بنده است كه در قالب حكایت و افسانه به نثر مصنوع و به زبانی شیوا نگاشته شده، و نسخه‌های متعددی از آن در كتابخانه‌های مختلف موجود است (نک : همان، ۱ / ۳۱۶؛ همو، خطی، ۲(۱) / ۱۲۸۳؛ مركزی، خطی، ۱۲ / ۲۶۱۷).
۳. دیوان، از بندۀ تبریزی دیوان شعری بر جا مانده است (آقابزرگ، ۹ / ۱۴۲). نسخه‌های متعددی تحت عنوان دیوان رضی از مؤلفی ناشناخته در كتابخانه‌های مختلف نگهداری می‌شود كه احتمال می‌رود از میرزا رضی بنده تبریزی باشد (منزوی، خطی، ۳ / ۲۳۳۴، خطی مشترك، ۹ / ۲۱۰۱؛ مركزی، خطی، ۱۶ / ۷۲۶).
۴. ترجمۀ حوادث نامه، یا تاریخ فتوحات، یا روزنامۀ ناپلئون، یا تاریخ ناپلئون، دربارۀ وقایع جنگ ناپلئون با اتریش و روسیه (۱۲۲۰ق / ۱۸۰۵م). این كتاب به عباس میرزا نایب‌السلطنه اهدا شد و میرزا رضی آن را در ۱۲۲۲ق از تركی به فارسی ترجمه كرد. نسخه‌های متعدد این اثر در كتابخانه‌های مختلف یافت می‌شود (ملی، ۱ / ۶۸-۶۹؛ مركزی، خطی، ۹ / ۱۴۵۰-۱۴۵۱، ۱۶ / ۴۱؛ استوری، ۲ / ۶۶۶).
۵. منشآت و نامه‌ها. نامه‌های پراكنده‌ای از میرزا محمد رضی در كتابخانه‌های مختلف موجود است (هدایت، همان، ۵۹۳؛ ملی، ۶ / ۴۲۱؛ شورا، ۲۱ / ۲۸۲؛ مركزی، خطی، ۹ / ۱۲۱۵، ۱۰ / ۱۹۴۳؛ مركزی، میكروفیلمها، ۱ / ۲۲۷، ۲ / ۲۵۹).
۶. ترجمۀ فارسی خطبۀ بی‌نقطه و خطبۀ بی‌الف حضرت علی (ع) (بسمل شیرازی، ۶۰۶؛ دیهیم، ۲ / ۹۲؛ تربیت، ۷۱).
مآخذ
آقابزرگ، الذریعة؛ ابوالحسن مستوفی، گلشن مراد، به كوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، ۱۳۶۹ش؛ اختر، احمد، تذكره، به كوشش عبدالرسول خیامپور، تبریز، ۱۳۴۳ش؛ استوری، چ. ا.، ادبیات فارسی، تحریر روسی برگل، ترجمه یحیی آرین‌پور و دیگران، تحریر احمد منزوی، تهران، ۱۳۶۲ش؛ اعتضادالسلطنه، علیقلی میرزا، اكسیرالتواریخ، به كوشش جمشید كیان‌فر، تهران، ۱۳۷۰ش؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران، تهران، ۱۳۵۷ش؛ بسمل شیرازی، علی اكبر، تذكره دلگشا، به كوشش منصور رستگار فسایی، شیراز، ۱۳۷۱ش؛ بیانی، مهدی، احوال و آثار خوش‌نویسان، تهران، ۱۳۴۵ش؛ تربیت، محمدعلی، دانشمندان آذربایجان، تهران، ۱۳۱۴ش؛ دیوان‌بیگی شیرازی، احمد، حدیقة الشعرا، به كوشش عبدالحسین نوایی، تهران، ۱۳۶۴ش؛ دیهیم، محمد، تذكره شعرای آذربایجان، تهران، ۱۳۶۷-۱۳۶۹ش؛ شورا، خطی؛ فرهاد میرزا قاجار، زنبیل، تهران، ۱۳۴۵ش؛ گلچین معانی، احمد، تاریخ تذكره‌های فارسی، تهران، ۱۳۵۰ش؛ محمدكاظم، عالم آرای نادری، به كوشش محمدامین ریاحی، تهران، ۱۳۶۴ش؛ محمود میرزا قاجار، سفینة المحمود، به كوشش عبدالرسول خیامپور، تبریز، ۱۳۴۶ش؛ مركزی، خطی؛ همان، میكروفیلمها؛ مفتون ذنبلی، عبدالرزاق، نگارستان دارا، به كوشش عبدالرسول خیامپور، تبریز، ۱۳۴۲ش؛ ملی، خطی؛ منزوی، خطی؛ همو، خطی مشترك؛ همو، فهرستوارۀ كتابهای فارسی، تهران، ۱۳۷۴ش؛ نادرمیرزا قاجار، تاریخ و جغرافی دارالسلطنۀ تبریز، به كوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز، ۱۳۷۳ش؛ هدایت، رضا قلی، مجمع الفصحا، به كوشش مظاهر مصفا، تهران، ۱۳۳۹ش؛ همو، ملحقات روضة الصفا، تهران، ۱۳۳۹ش؛ هلاكو قاجار، احمد، مصطبۀ خراب، به كوشش عبدالرسول خیامپور، تبریز، ۱۳۴۴ش؛ نیز:
Rieu, Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, Oxford, 1879.
لیلا پژوهنده