بلگرامی، امیر حیدر

بِلْگْرامی‌، امیرحیدر (1165-1217ق‌ / 1752-1802م‌)، پسر نورالحسین‌ و نوادۀ میر غلامعلی‌ آزادِ شاعر، فقیه‌ حنفی‌، تاریخ‌نگار، شاعر و نحوی‌ شبه‌قاره‌. وی‌ در بلگرام‌ زاده‌ شد و در 3 سالگی‌ پدر خود را از دست‌ داد. آموزشهای‌ ابتدایی‌ را نزد سیدمحمد متخلص‌ به‌ شاعر بلگرامی‌ (د 1185ق‌ / 1771م‌) در زادگاه‌ خود فرا گرفت‌؛ سپس‌ در 1179ق‌ / 1765م‌ نیایش‌ وی‌ را نزد خود به‌ اورنگ‌آباد فرا خواند و به‌ آموزش‌ و پرورش‌ او پرداخت‌ (علی‌ حسن‌، 39). 
امیرحیدر در اورنگ‌آباد نزد نورالهدی‌ اورنگ‌آبادی‌ (د 1210ق‌ / 1795م‌) و حکیم‌ عبدالسلام‌ برهان‌ پوری‌ (د 1192ق‌ / 1778م‌) دانش‌ اندوخت‌ (عبدالحی‌، 7 / 83) و در زبان‌ عربی‌ و فارسی‌ و اقسام‌ نثر و نظم‌ مهارت‌ یافت‌ (افسوس‌، 159-160). آن‌گاه‌ از طرف‌ کمپانی‌ هند شرقی‌ در دادگاه‌ عالی‌ دارالامارۀ کلکته‌ مفتی‌ و قاضی‌ کل‌ شد و سالها در این‌ سمت‌ ماند (همانجاها؛ حبیب‌الرحمان‌، 120). وی‌ در فقه‌ و قضا دستی‌ قوی‌ داشت‌ و مردی‌ متدین‌ و دادگر به‌شمار می‌رفت‌ (افسوس‌، علی‌ حسن‌، همانجاها؛ خلیل‌، 14؛ ملکاپوری‌، 218-219). 
امیرحیدر در راه‌ سفر از کلکته‌ به‌ عظیم‌آباد در مرشدآباد درگذشت‌ (علی‌ حسن‌، همانجا). وی‌ فرزندی‌ به‌ نام‌ امیرحسن‌ داشت‌ که‌ مؤلف‌ کتابی‌ به‌ زبان‌ فارسی‌، موسوم‌ به‌ المداخل‌ و المخارج‌ است‌ که‌ نسخه‌ای‌ از آن‌ موجود است‌ (آقابزرگ‌، 20 / 235). احفاد و اعقاب‌ امیرحیدر به‌ مذهب‌ تشیع‌ گرویدند و هم‌ اکنون‌ در دکن‌ و پاکستان‌ زندگی‌ می‌کنند ( اردو...،1 / 106). 

آثار

نوشته‌های‌ امیرحیدر همگی‌ به‌ زبان‌ فارسی‌ است‌: 
1. رساله‌ در احکام‌ عُشر و خراج‌ مالکان‌ زمین‌ و بیان‌ عاشر، از دیدگاه‌ فقه‌ اسلامی‌ که‌ در 1207ق‌ / 1793م‌ تألیف‌ کرد و همان‌ سال‌ در کلکته‌ به‌ طبع‌ رسید. ترجمۀ انگلیسی‌ این‌ کتاب‌ در مجموعۀ «رسائل‌ شرقی‌1» در1212ق‌ / 1797م‌ در همان‌جا چاپ‌ شد. 
2. تحقیق‌الاصطلاحات‌، فرهنگ‌نامه‌ای‌ الفبایی‌ است‌، مشتمل‌ بر واژه‌ها و اصطلاحات‌ ادبی‌ و عرفانی‌ و کلامی‌، همراه‌ با نام‌ و مختصری‌ از احوال‌ برخی‌ شاعران‌. پاره‌ای‌ از تعابیر کنایی‌ و استعاری‌ رسوم‌ و شعایر ایرانی‌ و هندی‌ این‌ اثر جالب‌ است‌. منابع‌ این‌ فرهنگ‌ دیوانهای‌ استادان‌ شعر فارسی‌، محاورات‌ مردم‌ و شنیده‌های‌ مؤلف‌ از آزاد بلگرامی‌ است‌. در این‌ فرهنگ‌ برای‌ هر اصطلاح‌، شاهد شعری‌ هم‌ ذکر گردیده‌، و معنای‌ آن‌ با معنا یا معانی‌ مندرج‌ در فرهنگ‌نامه‌های‌ مشابه‌ سنجیده‌ شده‌ است‌. نسخه‌ای‌ از این‌ کتاب‌ در تهران‌ نگهداری‌ می‌شود (شورا، 10 / 1554). 
3. دیوان‌. امیرحیدر به‌ فارسی‌ شعر می‌سروده‌، و «امیر» تخلص‌ می‌کرده‌ است‌. آزاد بلگرامی‌ در بیاض‌ خود (خطی‌، شم‍ 140 فارسی‌، لکهنو، کتابخانۀ ندوۀالعلماء) اشعار او را ثبت‌ کرده‌ است‌. در تذکره‌های‌ شعرا نیز نمونۀ کلام‌ او آمده‌ است‌ (علی‌ حسن‌، همانجا؛ ملکاپوری‌، 219). 
4. رقعات‌ حیدر، نسخۀ خطی‌ آن‌ موجود در کتابخانۀ آصفیه‌ ( فهرست‌...، / 124). 
5. سوانح‌ اکبری‌، در تاریخ‌ اکبر پادشاه‌ از تولد تا سال‌ 24 جلوس‌ او مطابق‌ با 987ق‌ / 1579م‌. عمدۀ مطالب‌ آن‌ براساس‌ اکبرنامۀ ابوالفضل‌ علامی‌، و دیگر آثاری‌ چون‌ منتخب‌ التواریخ‌ بدائونی‌، و اکبرنامۀ الله‌داد قاضی‌ و تاریخ‌ فرشته‌ نگاشته‌ شده‌ است‌. نسخۀ خطی‌ این‌ کتاب‌ در لندن‌ نگهداری‌ می‌شود (ریو، .(III / 930 
6. کلمات‌ النبیل‌ فی‌ شرح‌ انشاء میرعبدالجلیل‌، در 1186ق‌ / 1772م‌ در شرح‌ آیات‌ قرآنی‌ و کلمات‌ دشوار کتاب‌ انشاء عبدالجلیل‌ بلگرامی‌ (د 1138ق‌ / 1726م‌) نگاشته‌ شد. این‌ کتاب‌ در 1269ق‌ / 1853م‌ در کانپور به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. 
7. منتخب‌ الصرف‌، در دستور زبان‌ عربی‌. گزیدۀ آن‌ به‌ کوشش‌ رولاندسن‌ در 1243ق‌ / 1827م‌ در مدرس‌ طبع‌ شده‌ است‌. 
8. منتخب‌ النحو، در اقسام‌ اسم‌ و فعل‌ و حرف‌ در زبان‌ عربی‌. این‌ کتاب‌ در 1214ق‌ / 1799م‌ تألیف‌، و در 1292ق‌ / 1875م‌ در مدرس‌ چاپ‌ شده‌ است‌.

مآخذ

آقابزرگ‌، الذریعۀ؛ اردو دائرۀ معارف‌ اسلامیه‌، پنجاب‌ / لاهور، 1384ق‌ / 1964م‌؛ افسوس‌، میر شیرعلی‌، آرایش‌ محفل‌، به‌ کوشش‌ کلب‌علی‌ خان‌ فائق‌، لاهور، 1963م‌؛ حبیب‌ الرحمان‌، حکیم‌، ثلاثۀ غساله‌، ترجمه‌ و تعلیقات‌ عارف‌ نوشاهی‌، لاهور، 1995م‌؛ خلیل‌، علی‌ ابراهیم‌، صحف‌ ابراهیم‌، به‌ کوشش‌ عابدرضا بیدار، پتنه‌، 1978م‌؛ شورا، خطی‌؛ عبدالحی‌، نزهۀ الخواطر، حیدرآباد دکن‌، 1399ق‌ / 1979م‌؛ علی‌حسن‌ خان‌، صبح‌ گلشن‌، بهوپال‌، 1295ق‌؛ فهرست‌ کتب‌ عربی‌، فارسی‌ و اردو مخزونۀ کتب‌خانۀ آصفیۀ سرکار عالی‌، حیدرآباد دکن‌، 1332ق‌؛ ملکاپوری‌، محمد عبدالجبار خان‌، محبوب‌الزمن‌ تذکرۀ شعرای‌ دکن‌، حیدرآباد دکن‌، 1333ق‌؛ نیز:

Rieu, Ch., Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, London, 1966.

عارف‌ نوشاهی‌