اخلاق ناصری

اَخْلاقِ ناصِری‌، مهم‌ترین رساله‌ در حكمت‌ عملی‌ در دورۀ اسلامی‌. خواجه نصیر طوسی‌ (د 672ق‌/ 1273م‌) این كتاب‌ را زمانی‌ نوشت‌ كه‌ در قُهستان‌ و در خدمت‌ حاكم‌ آنجا، ناصرالدین‌ عبدالرحیم‌، محتشم‌ اسماعیلی‌ بود و همو كه‌ از خواجه‌ دعوت‌ كرده‌ بود تا به‌ اطرافیان او بپیوندد، از او درخواست كرد تا تهذیب‌ الاخلاق‌ ( طهارةالاعراق‌ ) ابوعلی‌ مسكویه‌ (ه‍ م‌) را به‌ فارسی‌ ترجمه‌ كند (نك‍ : نصیرالدین‌، 34-36). با توجه‌ به‌ تاریخ‌ اتمام‌ تحریر كه‌ در پایان‌ یكی‌ از نسخه‌های‌ اخلاق‌ ناصری‌ آمده‌ (633ق‌/ 1236م‌)، می‌توان‌ گفت‌ كه‌ این‌ اثر قدیم‌ترین‌ نوشتۀ خواجه‌ است كه به دست ما رسیده، و از آثار آغاز دورۀ پختگی‌ اوست‌ (مینوی‌، 15-16). 
خواجه‌ اندكی‌ پیش‌ از سقوط الموت‌ بر اثر یورش‌ مغولان‌ و در زمانی‌ كه‌ لشكر هولاكو در حوالی‌ قلعه‌های‌ اسماعیلیان‌ بود، به‌ خدمت‌ خان‌ مغول‌ رسید (654ق‌/ 1256م‌) و دیباجه‌ای‌ نو بر اخلاق‌ ناصری‌ نوشت‌ و به‌ هولاكو تقدیم‌ كرد. خواجه‌ نصیرالدین‌ (ص 34- 35) در مقدمۀ جدید توضیح‌ داده‌ است‌ كه‌ دیباجۀ قدیم‌ اخلاق‌ ناصری‌ را به‌ رغم‌ خواست‌ خود «جهت‌ استخلاص‌ نفس‌ و عِرض از وضع‌ دیباجه‌بر صیغتی موافق‌ عادت‌ آن‌ جماعت‌ [اسماعیلیان‌] در ثنا و اطرای‌ سادات و كُبَرای‌ ایشان‌...» نوشته‌ بوده‌ است‌، اما با رهایی از وضع‌ ناپسند قهستان‌ «دیباجۀ كتاب‌ را كه‌ بر سیاقتی‌ غیر مرضی‌ بود، بدل‌ گرداند». وی‌ در 663ق‌ بندی‌ نیز دربارۀ حق‌ پدر و مادر بر فرزند به‌ كتاب‌ افزود (نك‍ : مركزی‌، 17/ 51). 
اخلاق‌ ناصری‌ به‌ صورتی‌ كه‌ امروزه‌ در دست‌ است‌، از 3 بخش‌ اخلاق‌، تدبیر منزل‌ و سیاست‌ مدن‌ فراهم‌ آمده‌ است‌ و با 3 بخش‌ حكمت‌ عملی‌ در فلسفۀ قدیم‌، به‌ گونه‌ای‌ كه‌ فیلسوفان‌ دورۀ اسلامی‌، به‌ دنبال‌ سنت‌ ارسطوییِ طبقه‌بندی‌ علوم‌، ترتیب‌ داده‌ بودند، مطابقت‌ دارد. خواجه‌ در مقدمۀ اخلاق‌ ناصری‌ توضیح‌ داده‌ است كه‌ ناصرالدین‌ محتشم‌ قهستان‌، ابتدا از او خواسته‌ بود تا تهذیب الاخلاق‌ ابوعلی‌ مسكویه‌ را كه‌ به‌ شرح‌ اخلاق‌ عقلی‌ یونانی‌ بسنده‌ كرده‌ بود، به‌ فارسی‌ درآورد، اما از آنجا كه‌ در نظر خواجه‌، دو فن‌ دیگر حكمت عملی‌، یعنی‌ «حكمت‌ مدنی‌ و حكمت‌ منزلی‌» (سیاست‌ مدن و تدبیر منزل‌) با گذشت‌ زمان‌ اندراس‌ یافته‌، و ابوعلی‌ مسكویه‌ نیز در تهذیب‌ الاخلاق‌ به‌ این‌ دو بخش‌ نپرداخته‌ بود، خواجه‌ با افزودن‌ كلیات‌ این‌ دو حكمت‌ از گفتار حكمای‌ پیشین‌، به‌ویژه‌ ابونصر فارابی‌، به‌ «حكمت‌ خُلقیِ» تهذیب‌ الاخلاق‌ (نك‍ : ص‌ 36)، علم‌ حكمت‌ عملی‌ را به‌ تمامی‌ آورده‌ است‌. 
طرح 3 بخش‌ كتاب‌ اخلاق‌ ناصری‌، چنانكه‌ گفته‌ شد، با طبقه‌ بندی‌ حكمت‌ عملی‌ مطابقت‌ دارد. فیلسوفان‌ دورۀ اسلامی‌، از جمله‌ ابن‌سینا در دانشنامۀ علایی‌ (ص‌ 68 - 69، نیز نك‍ : «اقسام‌ العلوم‌...»، 69 -70) و ابوعلی‌ مسكویه‌ در «ترتیب‌ السعادات‌» (ص‌ 422 به‌ بعد)، در پایان‌ سدۀ 4ق‌/ 10م‌ این‌ طبقه‌بندی‌ را تثبیت‌ كردند و پس‌ از آن‌ دو، همۀ نویسندگان‌ دیگر دورۀ اسلامی‌، ازجمله‌ نصیرالدین‌ طوسی‌ (ص‌ 40-41) آن‌ طبقه‌بندی‌ را تكرار كردند. 
عمدۀ بخش‌ نخست‌ اخلاق‌ ناصری‌ در «حكمت‌ خُلقی‌» از كتاب‌ تهذیب‌ الاخلاق‌ ابوعلی‌ مسكویه‌ برگرفته‌ شده‌ كه‌ مهم‌ترین‌ كتاب‌ اخلاق عقلی‌ در دورۀ اسلامی‌ است‌. همین‌ كتاب‌ را ابوعلی‌ مسكویه‌ بر مبنای‌ ترجمۀ عربی‌ اسحاق‌ بن‌ حنین‌ از كتاب‌ اخلاق‌ نیكو ماخُسیِ ارسطو و تفسیر فرفوریوس‌ بر این‌ كتاب‌ فراهم‌ آورده‌ است‌ (بدوی‌، 27-31). بنابراین‌، بخش‌ عمدۀ حكمت‌ خلقی‌ اخلاق‌ ناصری‌، ارسطویی‌ و نوافلاطونی‌ است‌. 
بخش‌ دوم‌ در حكمت‌ منزلی‌ را خواجه‌ از رسالۀ تدبیر منزل‌ نویسندۀ گمنام‌ نوفیثاغورسی‌ به‌ نام‌ اَبروسُن‌ برگرفته‌ كه‌ به‌ زبان‌ عربی ترجمه‌ شده‌ بوده‌ است‌. خواجه‌ نصیر، به‌ درستی‌ توضیح‌ داده‌ است كه‌ از كتابهای‌ یونانی‌ در تدبیر منزل‌، جز مختصری‌ از كتاب‌ ابروسن‌ در دست‌ متأخران‌ نیست‌ و همین‌ رساله‌ را خود به‌ گونۀ خلاصه‌، اما موشح‌ به‌ مواعظ و آداب‌ متقدمان‌ و متأخران‌ دربخش‌ دوم‌ اخلاق‌ ناصری‌ آورده‌ است‌ (ص‌ 208؛ نیز نك‍ : مینوی‌، 384- 385). 
بخش‌ سوم‌ اخلاق‌ ناصری‌ نیز به‌ طور عمده‌ از رساله‌های‌ فصول المدنی‌ و آراء اهل‌ المدینة الفاضلۀ فارابی‌ و رسالۀ السیاسۀ ابن‌سینا گرفته‌ شده‌ است‌ (همو، 388- 389). این‌ بخش‌ با فصلی‌ در وصایای‌ افلاطون‌ خاتمه‌ می‌یابد. بنابراین‌، كتاب‌ اخلاق‌ ناصری‌ تركیب و تألیفی‌ از برخی‌ رساله‌های‌ دورۀ اسلامی‌ است‌ كه‌ خواجه‌ آنها را گرد آورده‌، و به فارسی ترجمه‌ كرده‌ است‌. در پایان‌ مقدمۀ جدید اخلاق‌ ناصری‌ خواجه‌ توضیح‌ می‌دهد كه‌ مضمون‌ كتاب‌ «از جوامع‌ حكمت‌ عملی‌، بر سبیل‌ نقل‌ و حكایت و طریق‌ اخبار و روایت از حكمای‌ متقدم‌ و متأخر باز گفته‌ می‌آید» (ص‌ 43). بدین‌سان‌، خواجه‌ به‌ گفتۀ خود «در تحقیق‌ حق‌ و ابطال‌ باطل‌» وارد نشده‌ و «به‌ اعتبار معتقد، [در] ترجیح‌ رایی‌ و تزییف مذهبی‌ خوض‌» نكرده‌ است‌ (همانجا). 
خواجه‌نصیر با نوشتن‌ اخلاق‌ ناصری‌ نخستین‌ اثر مهم‌ حكمت‌ عملی‌، سنتی‌ را بنیاد نهاد كه‌ نه‌ در دورۀ یونانی‌ و نه‌ در دورۀ اسلامی‌ پیش‌ از او سابقه‌ نداشت‌. فیلسوفان‌ دورۀ اسلامی‌، پیش‌ از او در كلیات‌ حكمت‌ نظری‌ آثاری‌ مهم‌ مانند دانشنامۀ علایی‌ به‌ فارسی‌ و شفا به‌ عربی‌ نوشته‌ بودند، اما اخلاق‌ ناصری‌ نخستین‌ اثر در حكمت عملی به‌ شمار می‌رود و به‌ همین‌ سبب‌ نیز فیلسوفان‌ متأخر بر خواجه‌، آن‌ را همچون الگویی‌ در تدوین‌ كلیات‌ حكمت‌ عملی‌ به‌ كار گرفتند. قطب‌الدین شیرازی‌ (د 710ق‌/ 1310م‌) شاگرد 
خواجه‌، در دانشنامۀ مفصل‌ خود با عنوان‌ درةالتاج‌ كه‌ شامل‌ همۀ علوم‌ زمان بود، بخش‌ مفصلی‌ را به‌ حكمت‌ عملی‌ اختصاص‌ داد كه‌ از بسیاری‌ جهات‌ بر مبنای‌ اخلاق‌ ناصری‌ خواجه‌ فراهم‌ آمده‌ بود، گرچه‌ ظاهراً به‌ واسطۀ كینه‌ای‌ كه‌ از خواجه‌ بر دل‌ داشته‌، از او نامی‌ نمی‌برد (قس‌: مشكوة، 43-44، 71). جلال‌الدین‌ دوانی‌ (د 908ق‌/ 1502م‌) حكیم‌ اشراقی مشرب نیز تحریر جدیدی‌ از اخلاق‌ ناصری‌ با عنوان‌ اخلاق‌ جلالی‌ كرد و فواید دیگری‌ از كتاب‌، سنت‌ و نوشته‌های‌ اهل‌ شریعت‌ مانند ابوالحسن‌ ماوردی‌، محمد غزالی‌ و فخرالدین‌ رازی‌ را نیز بر مطالبی‌ كه‌ به‌ زبان‌ ساده‌تر از اخلاق‌ ناصری‌ گرد آمده بود، بر آنها افزود و در مقابل‌، مبحث ‌«آداب می‌گساری» را حذف‌ نمود (نك‍ : دوانی‌، جم‍ ؛ نیز دانش‌پژوه‌، 20). 
نسخه‌های خطی متعددی از اخلاق ناصری‌ در كتابخانه‌های‌ مختلف ایران‌ و جهان‌ موجود است‌ (برای‌ برخی‌ از این‌ نسخه‌ها، نك‍ : منزوی‌، خطی‌، 2/ 1534- 1538، خطی‌ مشترك‌، 4/ 2228-2234)، یكی‌ از قدیم‌ترین‌ نسخه‌های‌ این كتاب‌، نسخۀ تحریر شده‌ در 676ق بوده كه‌ آقابزرگ‌ آن‌ را در نجف در كتابخانۀ محمدعلی‌ خوانساری دیده‌ است‌ (نك‍ : 1/ 381). در این‌ نسخه‌ علاوه‌ بر مقدمۀ دوم‌ كتاب، مقدمۀ تحریر اول‌ خواجه‌ نیز در انتهای كتاب‌ آمده‌ است‌. اخلاق ناصری‌ بارها به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌ (نك‍ : مشار، 1/ 139-140) كه‌ از جملۀ آنها می‌توان‌ به‌ «منتخب‌» جلال‌الدین‌ همایی‌ (تهران، 1320ش‌)، چاپ‌ تحقیقی‌ مجتبی‌ مینوی‌ و علیرضا حیدری‌ (تهران‌، 1356ش‌) و چاپ‌ همراه‌ با مقدمۀ بزرگ‌ علوی‌ (تهران‌، 1360ش‌)، اشاره‌ كرد. 
اخلاق‌ ناصری‌، تلخیصها و شروح‌ متعددی‌ داشته‌ كه‌ برخی‌ از آنها عبارتند از: اوصاف‌ الاشراف‌، خلاصۀ اخلاق‌ ناصری‌ است‌ كه‌ توسط خود خواجه‌ گرد آمده‌ و بارها در ایران‌ و هندوستان‌ به‌ چاپ رسیده‌ است‌ (نك‍ : شورا، 6/ 90)؛ مفتاح‌ الاخلاق‌، شرحی‌ است‌ كه‌ توسط عبدالرحمان‌ بن‌ عبدالكریم‌ برهان‌ پوری‌ برای‌ اورنگ زیب‌، پادشاه‌ هند، تهیه‌ شد (منزوی‌، همان‌، 4/ 2234)؛ توضیح‌ الاخلاق‌. در 1051ق‌ امیر علاءالدین حسین‌ آملی‌ به‌ دستور شاه‌ صفی‌ كتاب‌ را به عبارت روشن‌تری‌ درآورد. همین‌ كار توسط ابوالمعالی‌ عاملی‌ برای‌ سلطان‌ عبدالله‌ قطب‌ شاه‌ انجام‌ شد كه‌ آن‌ نیز توضیح‌ الاخلاقِ عبدالله‌ شاهی‌ نام‌ گرفت‌ (دانش‌پژوه‌، همانجا)؛ نیز حدیقة اللغۀ محمد سعدالله‌؛ شرح‌ اخلاق‌ ناصری‌ سید علیم‌ الله‌ جالندهری‌؛ شرح‌ اخلاق‌ ناصری‌ سید علی‌ محمد لكهنوی‌ (منزوی‌، همانجا). 
همچنین‌ كتابی‌ با نام‌ مهذب‌ الاخلاق‌ از مؤلفی‌ ناشناس‌ در دست است كه در حقیقت‌ همان‌ اخلاق‌ ناصری‌ است‌ و تنها در بخش سوم‌ آن تغییراتی‌ داده‌ شده‌، و مقالات‌ از 8 به‌ 4 مقاله‌ تقلیل‌ یافته‌ است‌ (همو، فهرست‌...، 2/ 986). 
اخلاق‌ ناصری‌ توسط ویكنز به‌ انگلیسی‌ ترجمه‌ شده‌، و در 1964م‌ در لندن‌ ضمن‌ «مجموعۀ میراث‌ ایرانی‌» به‌ چاپ‌ رسیده‌ است‌. این ترجمه‌ مورد استفادۀ بزرگ‌ علوی‌ در چاپ‌ كتاب‌ قرار گرفت‌ و بر همین اساس‌، بزرگ‌ علوی‌ واژه‌نامه‌ای فارسی‌ ـ انگلیسی‌ و بالعكس‌ به‌ كتاب‌ افزوده‌ است‌. 
اخلاق‌ ناصری‌ یكی‌ از مهم‌ترین‌ متنهای‌ فارسی‌ در سدۀ 7ق‌ است كه‌ تحت‌ تأثیر سبك‌ متداول‌ در دورۀ مغولان‌ واقع‌ نشده‌، و حاكی از نوآوری‌ و خلاقیت‌ بسیار است‌ و از این‌ دیدگاه‌ می‌تواند مورد بررسی‌ و استفادۀ زبان‌ شناسان‌ و سبك‌شناسان‌ قرار گیرد. 

مآخذ

آقابزرگ‌، الذریعة؛ ابن‌ سینا، «اقسام‌ العلوم‌ العقلیة»، ضمن‌ تسع‌ رسائل‌، بمبئی‌، 1318ق‌؛ همو، دانشنامۀ علایی‌، به‌ كوشش‌ احمد خراسانی‌، تهران‌، 1360ش‌؛ ابوعلی مسكویه، احمد، «ترتیب السعادات‌»، همراه‌ المبدأ و المعاد صدرالدین‌ شیرازی، تهران‌، 1314ش‌؛ بدوی‌، عبدالرحمان‌، مقدمه‌ بر الاخلاق‌ ارسطو، كویت‌، 1979م؛ دانش‌پژوه، محمدتقی، فهرست نسخه‌های خطی كتابخانۀ دانشكدۀ ادبیات، تهران، 1339ش؛ دوانی، محمد، اخلاق جلالی، لكهنو، 1318ق؛ شورا، خطی؛ مركزی‌، خطی‌؛ مشار، خانبابا، فهرست‌ كتابهای‌ چاپی‌ فارسی‌، تهران‌، 1352ش‌؛ مشكوة، محمد، مقدمه‌ بر درةالتاج‌ قطب‌الدین‌ شیرازی‌، تهران‌، 1365ش‌؛ منزوی‌، خطی‌؛ همو، خطی‌ مشترك‌؛ همو، فهرست‌ نسخه‌های‌ خطی كتابخانۀ گنج‌ بخش‌، لاهور، 1357ش‌؛ مینوی‌، مجتبى‌، مقدمه‌ و تعلیقات‌ بر اخلاق ناصری‌ (نك‍ : هم‍ ، نصیرالدین‌ طوسی‌)؛ نصیرالدین‌ طوسی‌، اخلاق‌ ناصری‌، به كوشش‌ مجتبى‌ مینوی‌ و علیرضا حیدری‌، تهران‌، 1363ش‌.

جواد طباطبائی‌