حرز الدین

حِرْزُالدّین، محمد بن علی (1273-1365 ق / 1857-1946 م)، فقیه و اصولی امامی و مؤلف آثار پرشمار و گردآورندۀ اثر مهم معـارف الرجال. خاندان او معروف به آل حرزالدین ــ حرزالدین، لقب نیای بزرگ آنها بود ــ در سده‌های 12 تا 14 ق در نجف از شهرت بسزایی برخوردار بودند (حرزالدین، معارف ... ، 1 / 83-84، 231-232، 2 / 31-33، 99؛ آل محبوبه، 2 / 164). 
محمد که پدر را در کودکی از دست داد، تحت نظارت برادرانش به آموزشهای اولیۀ دانشهای اسلامی پرداخت. او خیلی زود توانست در علوم گوناگون مخصوصاً فقه و اصول به درجات قابل قبولی دست یابد. وی از بزرگان عصر خود همچون آخوند خراسانی، سید محمدکاظم یزدی و میرزا حبیب‌الله رشتی فقه و اصول آموخت و به درجۀ اجتهاد نایل آمد. افزون بر آن، در علوم دیگری چون رجال، کلام و ادب نیز توانایی یافت (حرزالدین، همان، 1 / 128، 232، 243، جم‍ ؛ خاقانی، 10 / 505). 
بسیاری از مشاهیر آن زمان حلقۀ درس او را تشکیل می‌دادند که از آن جمله می‌توان به شهاب‌الدین مرعشی نجفی، سید ابوتراب نهاوندی و جعفر بن حسین استرابادی اشاره کرد که برخی از آنها از حرزالدین اجازۀ روایت هم دریافت کرده بودند (حرزالدین، همان، 1 / 283، جم‍ ؛ مرعشی، 133). واقعیت این است که تألیف پرشمار حرزالدین بیشترین تأثیر را در شهرت او ایفا نمود؛ چه، انبوهی آثار در علوم مختلف فقه و اصول، کلام امامی، رجال و برخی دیگر از دانشهای زمانه، کارنامۀ درخشانی از او می‌نمایاند. 
در بررسی شخصیت علمی حرزالدین بیش از همه به‌نظر می‌رسد باید او را به‌عنوان یک رجالی توانمند درنظر آورد؛ دانشی که در آن، اثر پرقدر معارف ‌الرجال را برجای نهاد و غالباً با همین اثر هم شناخته می‌شود. مؤلف در این اثر که به ترتیب حروف تهجی تدوین شده، به شرح حال عالمان معاصر خود پرداخته است. معارف ‌الرجال یکی از مهم‌ترین آثار در بررسی احوال رجال آن دوره به‌شمار می‌رود و در بیشتر منابع بدان اعتماد و ارجاع می‌شود و طی زمان بسیار مورد استفادۀ علما واقع شده است (برای نمونه، نک‍ : بحرانی، حلیة ... ، 1 / 443، مدینة ... ، 1 / 9؛ آقابزرگ، 13 / 323؛ زرکلی، 2 / 124). 
اثر دیگر او مراقد ‌المعارف چنان‌که از نامش برمی‌آید، در معرفی مقابر سادات و نیز عالمان دین است. مؤلف در این اثر بسیاری از بزرگان دین و دانش ازجمله صحابه، تابعان، بسیاری از علویان، شاعران، ادیبان و حتى یادمانهای منسوب به پیامبران را آورده است. کتاب به ترتیب حروف تهجی منظم، و با نام ابراهیم خلیل (ع) آغاز گشته است. حرزالدین هنگام ذکر هریک از مقابر و بقاع و اماکن، به فراخور حال مطالبی را هم دربارۀ آن ازجمله شرح حال کسی که مکان بدان نامور است، مباحث تاریخی و جغرافیایی و حتى اشعار و حکایات آورده است (مثلاً نک‍ : 1 / 24-25، 26-30، 74-75، 177- 178، جم‍ ). 
او به عنوان فقیهی استدلالی آثاری تألیف نموده است که در یک جمع‌بندی کلی می‌توان آنها را در 3 بخش منقسم دانست: برخی تک‌نگارها همچون الطهارة، الصلٰوة، الزکاة؛ المسائل، که دورۀ فقه استدلالی او ست؛ رسالۀ عملیۀ وی با عنوان مفتاح ‌النجاة که در نجف (1343ق) انتشار یافت. به‌جز فقه، آثار اصولی او را غالباً شرح و حاشیه بر دیگر آثار تشکیل می‌دهد، اگرچه خود نیز مصادر الاصول را در این علم گرد آورده است (آقابزرگ، 21 / 96، 354). 
حرزالدین عالمی پرکار بود که انبوهیِ آثارش را در کلام، ادبیات عرب، شعر، پزشکی، ریاضی، علوم غریبه و جز آن می‌توان مشاهده کرد (نک‍ : همو، 11 / 66، 124، 25 / 93، 26 / 30، 46؛ خاقانی، 10 / 508- 509). 
آل حرزالدین از طریق فرزندان محمد، به‌ویژه علی ادامه یافت و نوادگان او تا سدۀ اخیر نیز در علوم دینی دارای اشتهار بودند (تمیمی، 3 / 107). 

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ آل محبوبه، جعفر، ماضی النجف و حاضرها، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ بحرانی، هاشم، حلیة ‌الابرار، به کوشش غلامرضا مولانا بروجردی، قم، 1411 ق؛ همو، مدینة ‌المعاجز ‌الائمة ‌الاثنى عشر (ع)، به کوشش عزت‌الله مولایی همدانی، قم، 1413 ق؛ تمیمی، محمد علی جعفر، مشهد الامام او مدینة ‌النجف، نجف، 1374 ق / 1955 م؛ حرزالدین، محمد، مراقد المعارف، به کوشش محمد حسین حرزالدین، منشورات سعید بن جبیر، 1371 ش / 1992 م؛ همو، معارف الرجال، قم، 1405 ق؛ خاقانی، علی، شعراء الغرێ، نجف، 1376 ق / 1956 م؛ زرکلی، اعلام؛ مرعشی، شهاب‌الدین، الاجازة ‌الکبیرة، به کوشش محمد سمامی حائری و محمود مرعشی، قم، 1414 ق / 1993 م.  

فرامرز حاج منوچهری