ابوطالب انباری

اَبوطالِبِ اَنْباری، عبیدالله بن احمد بن یعقوب بن نصر بن طالب (د 356 ق / 967 م)، محدّث امامی. اصل خاندان وی گویا از انبار بوده، ولی او خود تا پایان عمر در واسط می‌زیسته است (ابن ندیم، 247؛ نجاشی، 232-233). البته چنانكه از بررسی نامهای استادان و شاگردانش برمی‌آید، بارها برای تحصیل یا تعلیم به بغداد رفته است (مثلاً نك‍ : نجاشی، همانجا؛ ابن نجار، 2 / 27). با توجه به دانش آموختن ابوطالب نزد برخی از مشایخ در اواخر سدۀ 3 ق، چون احمد بن یحیی ثعلب (د 291 ق)، ابن داوود اصفهانی (د 279 ق) و احمد بن مغلس حمانی (استماع در 279 ق)، باید تولد او را در ربع سوم سدۀ 3 ق دانست (نك‍ : نجاشی، 314؛ ابن نجار، 2 / 28). در میان استادان ابوطالب شیوخی از نقاط مختلف به ویژه عراق، از محدث و ادیب و شیعه و اهل سنت دیده می‌شوند. از آن میان جز افراد یاد شده، می‌توان ابن ابی داوود سجستانی، حمید بن زیاد نینوایی، حسن بن محمد بن جمهور عمی، یوسف بن یعقوب قاضی و مفضل بن عبدالعزیز كاتب را برشمرد.
برای اطلاع بیشتر از مشایخ او می‌توان به آثار اینان مراجعه كرد: ابن نجار (2 / 27- 28)، ابوغالب زراری (ص 20)، حسین بن عبدالوهاب (ص 10)، طوسی ( الفهرست، جم‍‌ ) و نجاشی (جم‍ ).
ابوطالب در ادب و روایت اشعار و اخبار ادبی نیز ید طولایی داشت (ابن نجار، 2 / 27)، ولی چیرگی او در حدیث، به خصوص حدیث امامیه، این بعد از شخصیت او را تحت الشعاع قرار داده بود. در واقع ابوطالب بسیاری از آثار سلف امامیه را از طریق شیوخ خود به ویژه حمید بن زیاد روایت كرد و شاگردش ابن عبدون این روایات را در فهرست خود ضبط نمود كه به نوبۀ خود مورد استفادۀ طوسی در الفهرست (ص 9،‌ 10، جم‍‌ ) و نجاشی در رجال (ص 29، 62) قرار گرفته است. طوسی در «مشیخة الاستبصار» (ص 313) تصریح كرده كه تمام تألیفات و روایات حمید بن زیاد را ــ كه از مهم‌ترین حلقه‌های اتصال در اسانید سلف امایه به شمار می‌رود ــ از طریق ابوطالب در روایت داشته است.
در میانی كسانی كه از ابوطالب بهرۀ علمی گرفته‌اند، افرادی از نسلهای مختلف دیده می‌شوند. به نقل ابن نجار (همانجا) وی در 318 ق به تدریس اشتغال داشته و ابوالفوارس قاسم بن محمد مزنی از او استماع كرده است. همچنین ابوغالب زراری، ابن‌داوود قمی، هارون بن موسی تلعكبری و ابن عیاش جوهری كه چندان جوان‌تر از او نبوده‌اند، از وی استفاداتی نموده‌اند (نک‍ : ابوغـالب زراری، 20، 29؛ طوسی، تهذیب، 6 / 51، 76، ‌رجال، 481؛ طبرسی، 359، به نقل از ابن عیاش؛ حسین بن عبدالوهاب، همانجا). از جوان‌ترین شاگردان او ابن‌عُبدون احمد بن عبدالواحد است كه بیش از همه او را به آیندگان شناسانیده است (نك‍ : طوسی، الفهرست، 103، جم‍ ؛ نجاشی، 202، جم‍ ؛ برای برخی دیگر از شاگردان او، نك‍ : ابن‌نجار، 2 / 28). از لحاظ اعتبار رجالی وی، در میان صاحب نظران اختلاف نظر دیده می‌شود. از معاصرانش ابوغالب زراری و ابوالقاسم ابن سهل واسطی او را ستایش كرده و بر زهد و تعبد او تكیه نموده‌اند، اما غالب امامیان بغداد او را به «ارتفاع» (= گرایشی به غلو) متهم می‌ساخته و تضعیف می‌كرده‌اند، تا آنجا كه به هنگام آمدن ابوطالب به بغداد، حسین بن عبیدالله غضایری هر اندازه كوشید كه به درس او حاضر شود، از جانب مشایخ بغداد این امكان به او داده نشد (نجاشی، 232-233).
در میان رجال‌شناسان نیمۀ اول سدۀ 5 ق شیخ طوسی كه روایات او را در تهذیب و الاستبصار از كتب اربعۀ شیعه نقل كرده (نك‍ : «مشیخة التهذیب»، 39-40، 75، «مشیخة الاستبصار»، 313، 328)، در شرح حال ابوطالب در الفهرست (همانجا) و نیز موضعی از رجال (ص 481-482) دربارۀ جرح و تعدیل سكوت كرده و در موضع دیگری از رجال (ص 486)،‌ضمن تكرار ذكر ابوطالب او را ضعیف شمرده است. ولی نجاشی معاصر وی به صراحت ابوطالب را در حدیث ثقه دانسته است (ص 232). از رجالیان حلّه نیز علامۀ حلّی و ابن داوود حلّی به دنبال این اظهار نظرهای متفاوت، با این تصور كه موضوع بحث دو شخصیت متمایز است، نام ابوطالب را هم در قسم اول (ممدوحین) و هم در قسم دوم (ضعفاء) آورده‌اند (نك‍ : علامۀ حلی، 106، 236؛ ابن داوود،‌ 196، 466).
از نكات قابل توجه در حیات فكری ابوطالب انباری مسالۀ تغییر مذهب اوست. به گفتۀ شاگردش، ابوغالب زراری، وی در طول عمر خود بر مذهب واقفه بود و در روزگار سالمندی به قطعیه پیوست؛ با این حال همچنان مورد بی‌مهری شیوخ قطعی بغداد قرار داشت (نجاشی 232-233). این واقعیت كه ابوطالب نزد مشایه مهم واقفی آن عصر چون حمید بن زیاد، علی بن محمد بن رباح و برادرش احمد بن محمد ابن‌رباح تحصیل كرده و به انتقال میراث واقفیه اهتمام ویژه‌ای داشته است، می‌تواند قرینه‌ای در تأیید گزارش ابوغالب تلقی شود (برای موارد آن، نك‍‌ : طوسی، الفهرست، جم‍‌ ؛ نجاشی، جم‍‌ ). همچنین نجاشی (ص 335) حدیثی از روایت ابوطالب نقل كرده كه بر عدم وفات امام كاظم (ع) تأكید دارد كه خود از اعتقادات اساسی مذهب واقفی است. باید افزود كه گزارش دیگری از مذهب ابوطالب انباری در فهرست ابن ندیم (ص 247) وجود دارد كه او را از شیعۀ «بابوشیه» دانسته است و طوسی در الفهرست خود (ص 103) به هنگام اقتباس از فهرست ابن‌ندیم، این كلمه را «ناووسیه» خوانده است (نیز نك‍ : ابن شهر آشوب، 75، به تبع طوسی). دربارۀ ضبط ابن ندیم می‌توان گفت در منابع از چنین گروهی نامی دیده نمی‌شود،‌ و رابطۀ «بابوشیه» با فرقۀ واقفیه بر ما پوشیده است؛ ولی به هر روی قرائت اجتهادی شیخ طوسی از كلمۀ مزبور صحیح نمی‌نماید، به خصوص با عنایت به اینكه پس از دورۀ اصحاب امام كاظم (ع) وجود اثری از ناووسیه ثابت نشده است.

آثـار

گفته شده كه ابوطالب بالغ بر 140 كتاب و رساله در زمینه‌های گوناگون تألیف كرده بوده است (ابن ندیم، همانجا)، ولی از آن میان تنها معدودی برای اندك زمانی تداول داشته‌اند و هم اكنون اثری ازهیچ یك از آنها در دست نیست. از آن میان این چند اثر معروف بوده است: 1. اسماء امیرالمؤمنین علیه السلام (نجاشی، 233)، كه نسخه‌ای كهن از آن كه احتمالاً در زمان مؤلف كتابت شده، به دست ابن طاووس (د 664 ق) رسیده و او یك حدیث را از آن در الیقین (ص 50) نقل كرده است؛ 2. الخط و القلم (نجاشی، همانجا)، كه چنانكه از عبارت ابن‌نجار (د 643 ق) در وصف آن برمی‌آید، وی احتمالاً نسخه‌ای از آن را در اختیار داشته است (ابن نجار، 2 / 27)؛ 3. مزار ابی عبدالله علیه السلام (نجاشی، همانجا)، دربارۀ زیارت امام حسین (ع) كه احتمال می‌رود یكی از مآخذ ابن داوود قمی در تألیف المزار بوده و دو حدیث از آن را طوسی در تهذیب (6 / 51، 76) نقل كرده است.
از دیگر آثار اوست: البیان عن حقیقة الانسان؛ الانتصار للشیع من اهل البدع؛ كتاب فی التوحید والعدل و الامامة؛ فرق الشیعة؛ مسند خلفاء بنی العباس (برای فهرستی از آثار وی، نك‍ : ابن‌ندیم، نجاشی، همانجاها).

مآخذ

ابن داوود حلی، حسن بن علی، الرجال، به كوشش جلال‌الدین محدث، تهران، 1342 ش؛ ابن شهرآشوب، محمد بن علی، معالم العلماء، نجف، 1380 ق / 1961 م؛ ابن طاووس، علی بن موسی، الیقین، نجف، 1369 ق / 1950 م؛ ابن نجار، محمد بن محمود، ذیل تاریخ بغداد، حیدرآباد دكن، 1401 ق / 1981 م؛ ابن ندیم، الفهرست؛ ابوغالب زراری، احمد بن محمد، رسالة فی آل اعین، به كوشش محمد علی موحد ابطحی، اصفهان، 1399 ق؛ حسین بن عبدالوهاب، عیون المعجزات، نجف، 1369 ق؛ طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری، نجف، 1390 ق؛ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب‌الاحكام، به كوشش حسن موسوی خرسان، نجف، 1378 ق؛ همو، رجال، نجف، 1380 ق / 1961 م؛ همو، الفهرست، به كوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، كتابخانۀ مرتضویه؛ همو، «مشیخة الاستبصار»، به همراه ج 4 الاستبصار، نجف، 1375 ق؛ همو، «مشیخة التهذیب»، همراه ج 10 تهذیب (نك‍ : هم‍ ‌، طوسی)؛ علامۀ حلی، حسن بن یوسف، رجال، ‌نجف، 1381 ق / 1961 م؛ نجاشی، احمدبن علی، رجال، به كوشش موسی شبیری، زنجانی، قم، 1407 ق.

احمد پاكتچی