ابوزین کحال

اَبوزین كَحَال، پزشك ایرانی سدۀ 9 ق / 15 م. از نام و سرگذشت او چیزی دانسته نیست. تنها می‌دانیم كه در زمان شاهرخ تیموری (807-850 ق / 1404-1447 م) می‌زیسته و در دوران حکومت او به هرات سفر كرده و در آنجا به تألیف كتاب شرایط جراحی كه شهرت نام ابوزین مرهون آن است، ‌پرداخته است (ابوزین، گ 2 الف، ب). بر پایۀ آنچه ابوزین در كتاب خود گفته، می‌توان دریافت كه او به اغلب نقاط مهم و نواحی آباد خراسان بزرگ آن روزگار سفر كرده است (گ 96 ب، 132 الف، 146 الف، 164 ب).
از عنوان «كحال» برمی‌آید كه در چشم پزشكی نیز دست داشته، اما در كتاب شرایط جراحی خود از انواع و روشهای جراحی چشم به سبب ظرافتی كه در این فن هست و شیوۀ بی‌باكانۀ جراحان آن روزگار با آن سازگار نبوده، ذكری به میان نیاورده است (گ 102 الف). این كتاب مشتمل بر 10 مقاله است (گ 3 الف؛ قس: منزوی، 1 / 552، كه به خطا 9 مقاله ذكر كرده) و هر مقاله مشتمل بر چندین «شرایط». مقالات درخور فهم مبتدیان نوشته شده و روش اختصار در آن كاملاً مشهود است. مقالۀ اول دربارۀ تشریح است. مؤلف سپس به بررسی فصد و شناخت ادویه و امراضی كه درمان آنها با جراحی امكان‌پذیر است و نیز اسباب و علامات امراض و ترتیب علاج هر بیماری پرداخته و به سبب اهمیت شناخت نبض واسباب آن، مقالۀ هفتم را بدان اختصاص داده است. در مقالۀ دهم در باب حیوانات گزنده و نحوۀ درمان گزیدگی سخن گفته است. موضوعات مربوط به كار جراح در این كتاب، امراض گوش و حلق و بینی و بیماریهای داخلی است. نویسنده از تجارب شخصی خود نیز سخن گفته و در مورد بیماریهایی مانند برص (گ 162 ب ـ 163 الف)، خنازیر صدیدی (گ 141 ب، 142 الف) یا خارج كردن هزارپا از گوش به كمك مایع حاوی فلفل (گ 167 ب، 168 الف)، مدعی درمانهای جدیدی شده است. در مواردی مانند سقیروس نیز به نیشتر نزدن و عدم جراحی توصیه نموده است (گ 144 الف). همچنین از معالجۀ عرق مدینی یا بیماری رشته كه خود در نواحی بخارا و بلخ بدان گرفتار شده بوده، سخن گفته است (گ 96 ب، 164 ب).
كتاب شرایط جراحی گرچه از نظر ترتیب، نسبتاً منظم است، گاه نیز بی نظمیهایی در آن دیده می‌شود: برای نمونه مقالۀ هشتم به جای 109 شرطی كه در مقدمۀ آن یاد شده، حاوی 101 شرط است و مقالۀ نهم به جای 23 شرط مشتمل بر 24 شرط است، مقالۀ دهم نیز كه باید شامل 26 شرط باشد، حاوی 21 شرط و ترتیب شروط نیز خلاف ترتیب شروط مذكور در مقدمۀ آن است. نكتۀ حائز اهمیت آن است كه برخلاف نظر برنبورگ ( ایرانیكا، I / 651) نسخۀ نسبتاً كاملی از شرایط جراحی وجود دارد كه در كتابخانۀ جامع گوهرشاد مشهد (شم‍ ‍799) نگهداری می‌شود. گرچه سه صفحۀ آغازین این نسخه نو نویس است، اما كتاب از شرط هشتم از مقالۀ اول شروع می‌شود و در برگ 237 الف نیز پایان می‌یابد. فاضل (2 / 909) به خطا پایان كتاب را در چند برگ بعد (247 الف) كه مربوط به دو ملحق ناشناخته در باب منافع طیور و سنگهای قیمتی است، پنداشته است.
از شرایط جراحی سه نسخۀ ناقص نیز در دست است، یكی در كتابخانۀ دانشكدۀ پزشكی دانشگاه تهران (دانش‌پژوه، 3 / 315؛ استوری، (II(2) / 228)، دومی در دانشگاه لاهور پنجاب (همانجا) و سومی در دانشگاه لوس‌آنجلس كالیفرنیا ( ایرانیكا، I / 401). ظاهراً ابوزین دو كتاب دیگر نیز به نامهای رسالۀ نوریه و مصباح العیان در دفن كحالی داشته كه اثری از آنها بر جای نمانده است (نك‍‍ : ابوزین، 102 الف).

مآخذ

 ابوزین كحال، شرایط جراحی، نسخۀ خطی جامع گوهرشاد مشهد، شم‍ ‍799؛ دانش‌پژوه، محمدتقی و ایرج افشار، نشریۀ كتابخانۀ مركزی دانشگاه تهران، تهران، 1342 ش؛ فاضل، محمود، فهرست نسخه‌های خطی كتابخانۀ جامع گوهرشاد مشهد، مشهد، 1367 ش؛ منزوی، خطی؛ نیز:

Iranica; Storey, C.A, Persian Literature, London, 1971.

محمدهادی مؤذن جامی