ابودجانه

اَبودُجانه، سماك بن (اوس بن) خَرَشَ‍ـة بن لَوذَان (د 12 ق / 633 م)، صحابی پیامبر (ص) (ابن هشام، 2 / 353؛ بلاذری، فتوح، 1 / 110؛ ابن اثیر، 2 / 352). او از انصار و از قبیلۀ بنی ساعده بود (ابن اسحاق، 326؛ ابن هشام، همانجا). در جنگهای بدر و اُحد و دیگر غزوات پیامبر (ص) شركت داشت (واقدی، المغازی، 1 / 76؛ ابن‌اثیر، همانجا). در جنگ اُحد، پیامبر (ص) شمشیری بدو بخشید (ابن‌هشام، 3 / 71؛ ابن‌اسعد، 3 / 566-557) و وی رشادت و پایداری بسیار از خود نشان داد و از معدود اصحابی بود كه به رغم پیشروی و پیروزی قریشیان، از پیامبر (ص) جدا نشد (ابن‌هشام، 3 / 87؛ واقدی، همان، 1 / 240) و به همین سبب پیامبر (ص) او را دعا فرمود (همان، 1 / 246؛ بلاذری، انساب، 1 / 320). 
در سال 4 ق، پس از پیروزی مسلمانان بر یهودیان بنی نضیر، پیامبر (ص)، اموال ایشان را میان مهاجران تقسیم كرد و با آنكه انصار از آن سهمی نیافتند، پیامبر (ص) سهمی به ابودجانه و سهل بن حنیف كه فقیر بودند، بخشید (واقدی، همان، 1 / 379؛ بلاذری، فتوح، 1 / 18- 19).
پس از رحلت پیامبر (ص)، ابودجانه، به سال 12 ق در واقعۀ یرموك شركت داشت و هنگامی كه پیروان مسیلمۀ كذاب به باغی پناه برده بودند، وی شجاعانه مسلمانان را به جنگ برانگیخت و بر اثر پایداری و شجاعت او، مسلمانان به درون باغ نفوذ یافتند (واقدی، الردة، 72، 74)، همچنین گفته‌اند كه وی بر مسیلمه زخم زد و چندان جنگید تا به شهادت رسید (همان، 74؛ ابن سعد، 3 / 557؛ بلاذری، ‌همان، 1 / 110) و به قولی مسیلمه او را به شهادت رسانید (یعقوبی، 2 / 130).
شباهت نام ابودجانۀ صحابی پیامبر (ص) با سماك بن مخرمۀ اسدی كه از عثمانیان بود و از علی (ع) كناره گرفت (ثقفی، 1 / 323، 2 / 484؛ بلاذری، همان، 2 / 348؛ دارقطنی، 1 / 313-314)، یا سماك ابن‌خرشۀ جعفی (نصر بن مزاحم، 375)، سبب شده تا برخی گمان برند كه وی در جنگ صفین حضور داشته است (ابن‌عبدالبر، 2 / 615- 652؛ قس: ابن حجر، 2 / 128؛ عسكری، 2 / 195).
طبری نیز در اخباری كه در فتوح زمان عمر، از سیف بن عمر تمیمی نقل كرده، از سماك بن خرشۀ انصاری نام برده است كه در فتح برخی نواحی ایران شركت داشته است، اما این یك، كنیۀ ابودجـانه ندارد (طبری، 3 / 581، 4 / 148- 149، 153-155؛ نیز نك‍ : ابوعلی مسكویه، 1 / 249؛ سهمی، 6-7). برخی از محققان (عسكری، 2 / 193-204) برآنند كه این سماك بن خرشۀ انصاری یاد شده در تاریخ طبری، اساساً بر ساختۀ سیف بن عمر تمیمی است.

مآخذ

 ابن اثیر، علی بن محمد، اسدالغاب‍ـة، قاهره، 1280 ق؛ ابن اسحاق. محمد، السیر و المغازی، به كوشش سهیل زكار، ‌بیروت، 1398 ق / 1978 م؛ ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصاب‍ـة فی تمییز الصاحب‍ـة، قاهره، 1327 ق؛ ابن سعد، محمد، الطبقات الكبری، بیروت، دار صادر؛ ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، به كوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1380 ق / 1960 م؛ ابن هشام، عبدالملك، السیرة النبویة، به كوشش مصطفی سقا و دیگران، قاهره، 1355 ق / 1936 م؛ ابو علی مسكویه، احمد بن محمد، تجارب الامم، به كوشش ابوالقاسم امامی، تهران، 1366 ش؛ بلاذری، احمد ین یحیی، انساب الاشراف، به كوشش محمد حمیدالله، قاهره، 1959 م؛ همو، فتوح‌البلدان، به كوشش صلاح‌الدین منجد، قاهره، 1956-1960 م؛ ثقفی، ابراهیم بن محمد، الغارات، به كوشش جلال‌الدین محدث، تهران، 1355 ش؛ دارقطنی، علی بن عمر، المؤتلف و المختلف، به كوشش موفق بن عبدالله، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ سهمی، حمزة بن یوسف، تاریخ جرجان، حیدرآباد دكن، 1387 ق / 1967 م؛ طبری، تاریخ؛ عسكری، مرتضی، خمسون و مائة صحابی مختلق، بیروت، 1394 ق / 1974 م؛ نصر بن مزاحم منقری، وقعة صفین، به كوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1382 ق؛ واقدی، محمد بن عمر، الردة، به روایت ابن اعثم كوفی، به كوشش محمد حمیدالله، پاریس، 1409 ق / 1989 م؛ همو، المغاری، به كوشش مارسدن جونز، لندن، 1966 م؛ یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ، بیروت، 1379 ق / 1960 م. 

علی بهرامیان