ابوالحسن ابیوردی

اَبوالْحَسَنِ اَبیوَرْدی، علی بن احمد، معروف به دانشمند (936-966 ق / 1530- 1559 م)، متكلم و فقیه امامی و آشنا به علوم ریاضی. در برخی منابع به او نسبت «قائنی» نیز داده شده است (مثلاً كركی، 175؛ افندی، 5 / 4350). هیچ‌یك از منابع معتبر به تاریخ تولد او تصریح نكرده‌اند، اما با توجه به نوشتۀ قمی (1 / 404) كه درگذشت او را در 966 ق در 30 سالگی دانسته است، می‌توان زمان تولد او را به دست آورد. پدرش مولانا احمد كه از عالمان زمان خویش بود، نخست در بخارا به طریقت صوفیان پیوست، سپس به ایران بازگشت و در كاشان اقامت گزید و به تدریس پرداخت (رازی، 2 / 30). حواشی بر برخی كتابهای منطق مانند شرح شمسیه و شرح مطالع از آثار او به‌شمار است (افندی، 5 / 437). ابوالحسن نزد پدر خویش در همین شهر به دوران حكومت خان میرزا، پسر معصوم بیگ صفوی، پرورش یافت (قمی، 1 / 404-405). اگرچه برخی او را ساكن مشهد دانسته‌اند (بغدادی، 1 / 24)، ولی مسلم است كه وی بیشترین ایام عمر خود را در كاشان سپری كرده و از همین‌رو به كاشانی نیز شهرت داشته است (قمی، همانجا؛ افندی، 5 / 435).
ابوالحسن كه از هوشی سرشار و حافظه‌ای قوی برخوردار بود، به زودی دانشهای متداول زمان را فرا گرفت و به طوری كه گفته شده، به چنان مقام و پایۀ علمی رسید كه كس را یارای مباحثه با او نبود (روملو، 410). در 14 سالگی شرح تجرید و در 20سالگی مجسطی را تدریس می‌كرد (رازی، 2 / 32) و روملو شرح تجرید را از او آموخت (روملو، 411). وی با محفوظات وسیعی كه داشت به تصحیح و استنساخ كتب حدیث و رجال نیز می‌پرداخت، چنانكه نسخه‌ای كامل از دورۀ كتاب تهذیب را با خط خود تحریر نمود (قمی، 1 / 404). كركی (همانجا) از روایت آثار ابوالحسن توسط حبیب‌الله بن علی طوسی از پدرش و عبدالعالی كركی از مؤلف یاد كرده است (قس: آقابزرگ، 56). ابوالحسن در جوانی وفات یافت و پیكرش در دارالارشاد اردبیل به خاك سپرده شد. محتشم كاشانی ــ شاعر معروف سدۀ 10 ق ــ در رثای او شعری سروده و ماده تاریخ فوتش را «ماه اوج فضل» آورده كه با 966 ق برابر است (قمی، 1 / 405).

آثـار

از ابوالحسن تألیفات چندی برجای مانده كه نسخ خطی آنها در كتابخانه‌ها موجود است: 1. اثبات الواجب و صفاته یا اثبات واجب الوجود، به زبان عربی كه به نوشتۀ افندی (5 / 436) تألیف آن را در 963 ق در سبزوار به انجام رسانده است. نسخ خطی آن در كتابخانۀ دانشگاه تهران (مركزی، 16 / 678- 679)، كتابخانۀ ملی (ملی، 9 / 181) و مجلس شورا (دانش‌پژوه، فهرست كتابها، 1 / 388- 389) محفوظ است؛ 2. بیان دیات و قصاص، رساله‌ای است مختصر به زبان فارسی در مقدار دیات و احكام آن (افندی، همانجا) كه نسخۀ آن در دانشگاه تهران (مركزی، 16 / 496-497) موجود است؛ 3. رساله‌ای در حل اشكالِ شكل پانزدهم از مقالۀ سوم اقلیدس به عربی (قس: رازی، 2 / 31-32: كتاب حل ما لاینحل) كه نسخه‌های آن در كتابخانۀ مجلس شورا یافت می‌شود (شورا، 9 / 352-353، 14 / 71)؛ 4. روض الجنان، در حكمت طبیعی به زبان عربی. این اثر به 5 حدیقه و هر حدیقه به چندین روضه تقسیم شده است و گزیده‌ای از آن، الحسنی فی الحكمة الطبیعیة نام دارد (افندی، همانجا). نسخه‌های متعدد از روض‌الجنان در كتابخانه‌های مختلف موجود است (نك‍ : شورا، 5 / 278-282، جم‍ ؛ مركزی، 8 / 556-557؛ ملك، 1 / 341-342؛ آستان، 3 / 430، 4 / 156-157، 11 / 164؛ دانش‌پژوه، فهرست كتابخانه، 5 / 88؛ ریو، شم‍ ‍728). از گزیدۀ الحسنی نیز نسخه‌هایی در كتابخانۀ مجلس شورا (شورا، 5 / 210) و دانشگاه تهران (مركزی، 16 / 310) می‌توان یافت؛ 5. شرح الفرائض النصیریة، شرحی است به عربی بر رسالۀ فرائض خواجه نصیرالدین طوسی در مسائل ارث كه نسخ آن در كتابخانه‌ها موجود است (نك‍ : آستان، 5 / 458؛ مركزی، 16 / 225، 472، 474؛ مرعشی، 10 / 11-12، 6 / 345؛ فاضل، 163)؛ 6. وجیزة لحل بعض من صفات الاشكالات الواردة علی الحركة (دانش‌پژوه، فهرست كتابها، 1 / 389).
از آثار یافت نشدۀ اوست: رساله‌ای در اصول دین به نام یكی از دختران شاه طهماسب صفوی، به زبان فارسی كه تألیف آن در 964 ق به پایان رسیده است (افندی، 5 / 436؛ قس: قمی، 1 / 404)؛ شوراق در كلام (روملو، 411)؛ مشارق و مرآة الافلاك در ریاضیات (رازی، 2 / 32).

مآخذ

 آستان قدس، فهرست؛ آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام‌الشیعة، قرن 10، به كوشش علی‌نقی منزوی، تهران، 1366 ش؛ افندی، عبدالله، ریاض‌العلماء، به كوشش احمد حسینی، قم، 1401‌ ق؛ بغدادی، ایضاح؛ دانش‌پژوه، محمدتقی و بهاءالدین علمی انواری، فهرست كتابهای خطی كتابخانۀ مجلس سنا، تهران، 1359‌ ش؛ دانش‌پژوه، محمدتقی و علی‌نقی منزوی، فهرست كتابخانة سپهسالار، تهران، 1356‌ش؛ رازی، امین‌ احمد، هفت‌اقلیم، به كوشش جواد فاضل، تهران، علمی؛ روملو، حسن‌بیك، احسن‌التواریخ، به كوشش چارلز، ن. سدن، بارودا، 1931‌ م؛ شورا، خطی؛ فاضل، محمود، فهرست نسخه‌های خطی كتابخانۀ دانشكدۀ ادبیات، مشهد، 1354‌ ش؛ قمی، احمد، خلاصة‌التواریخ، به كوشش احسان اشراقی، تهران، 1359‌ ش؛ كركی، حسین‌ بن‌ حیدر، «فائدة»، همراه بحارالانوار مجلسی، بیروت، 1403‌ ق / 1983‌ م، ج 106؛ مرعشی، خطی؛ مركزی، خطی؛ ملك، خطی؛ ملی، خطی؛ نیز: 

Rieu, Ch., Supplement to the Catalogue of the Arabic Manuscripts in the British Museum, London, 1894.

علی‌اكبر دیانت