ابوحبه

ابوحبّه، ویرانه‌هایی باستانی واقع در 45 كیلومتری جنوب غربی بغداد و در فاصلۀ 12 كیلومتری كرانۀ شرقی رود فرات (EI1؛ رو، نقشۀ سومر واكد؛ پاولی، ذیل سیپارا). در این ویرانه كاوش كافی نشده است (مایر، XXI / 770)، اما از لحاظ عظمت، تپه‌های شوش را با آن مقایسه كرده‌اند (كرزن، 2 / 235). پس از حفاری‌های رسام در 1881 و 1882 م ثابت شد كه ویرانه‌های ابوحبه محل شهر باستانی سیپار یا سیپارا بوده است. پلینوس و بطلیموس از این شهر به عنوان یكی از شهرهای ناحیۀ بین‌النهرین یاد كرده‌اند (پاولی، همانجا). بطلیموس (ص 182، 183) آن را به عنوان جنوبی‌ترین شهر از 22 شهر این ناحیه كه در كنار فرات قرار داشته، ذكر كرده است. در گذشته شهر سیپار مانند بسیاری دیگر از شهرهای باستانی این ناحیه ــ بابل، اور، نیپور و… ــ در كنار رود فرات قرار داشته است، لیكن به واسطۀ انحراف مسیر رودخانه، در حال حاضر بقایای غالب آنها در فاصله‌ای كم‌وبیش زیاد از این‌رود دیده می‌شود (رو، 21). با آنكه به هنگام برپایی امپراتوری بابل، سیپار شاهانی مستقل داشت، اما دومین شاه از سلسلۀ اول پادشاهان بابل (2211-2175 ق‌م) در بیست‌ و ‌نهمین سال سلطنت خود به دور سیپار دیوار كشید و این شهر حداقل از این زمان به قلمرو بابل تعلّق یافت و به سبب داشتن وضع استراتژیك تا مدتها از بزرگ‌ترین شهرهای بابل به‌شمار می‌رفت (پاولی، همانجا).
معبد شَمَش یا الهۀ آفتاب در حدود 2800 ق‌م توسط نرم‌شین، شاه اكد، در این شهر بر پا شد و در دوره‌های بعد چند بار نوع‌سازی شد كه آخرین‌بار آن توسط نبونئید (556- 539 ق‌م) انجام پذیرفت (همانجا؛ قس: اُمستد، 50). الهۀ آفتاب از خدایانی بود كه اهمیت فرامنطقه‌ای داشت (رو، 88). معبد سیپار دارای 300 تالار، اتاق و نیز غمارتهایی مخصوص كاهنان و نگهداری دفاتر بوده است (پیرنبا، 1 / 54). این معبد از معابدی است كه فرهنگ سومری‌ ـ اكدی را حفظ كرده‌اند (رو، 381). امستد (ص 187) گزارش می‌دهد كه سكه‌های یافته شده در معبد سیپار ظاهراً اولین سكه‌هایی است كه به عنوان پول به كار رفته‌اند. در زمان حمورابی، سیپار جزء قلمرو او به‌شمار می‌رفت (رو، 178-179). همو در در اواخر حكمروایی خود دستور داد تا فرمانهای او را بر ستونهای سنگی حك كنند. یكی از این ستونها كه به‌طور كامل به دست آمده است، مربوط به معبد سیپار است كه بعداً توسط عیلامیها به شوش برده شد و سپس در 1901 م توسط كاوشگران فرانسوی به موزۀ لوور انتقال یافت (همو، 185-187).
از 911 ق‌م دوران ناآرامی منطقۀ بین‌النهرین آغاز می‌شود كه طی آن آرامیها به منطقه هجوم آورده و در دو سوی فرات استقرار می‌یابند و سرانجام تا كرانه‌های دجله پیش می‌روند. در همین زمان معبد شمش سیپار غارت و ویران می‌شود (همو، 253-254).
در پاییز 539 ق‌م كورش هخامنشی در پانزدهمین روز از حملۀ خود به بابل، شهر سیپار را به صلح فتح كرد (همو، 352). از این زمان شهر سیپار حداقل تا 8 سال محل اقامت كمبوجیه بود (امستد، 87). در این دوره، یكی از دو راه اصلی كه بین‌النهرین را به سوریه و ساحل مدیترانه متصل می‌ساخت، از این شهر آغاز می‌شد كه آن را به منطقۀ حمص و از آنجا از طریق راههای فرعی به بنادر فینیقیه، دمشق و یا فلسطین متصل می‌ساخت (رو، 29).
سیپار (یا سیپار شاشمش) و آكاده (سیپار شاآنونیتو) كه ظاهراً به واسطۀ رود فرات از یكدیگر جدا می‌شدند، بر روی هم شهری واحد را تشكیل می‌دادند(EI1) . بسیاری از دائره‌المعارفها این دو شهر را بر روی هم شهر سفروایم كتاب مقدس فرض كرده‌اند ( آمریكانا؛ بروكهاوس؛ EI1؛ قس: هاكس، 478- 479).

مآخذ

بطلمیوس، الجغرافیا، به كوشش فؤاد سزگین، فرانكفورت، 1407 ق / 1987 م؛ پیرنیا، حسن، ایران باستان، تهران، 1366 ش؛ كرزن، جرج، ن.، ایران و قضیۀ ایران، ترجمۀ غ. وحید مازندرانی، تهران، 1350 ش؛ هاكس، قاموس كتاب مقدس، بیروت، 1928 م؛ نیز:

Americana; Brockhus; EI1; Meyer; Olmstead, A. T, History of the Persian Empire, London, 1976; Pauly; Roux, G., Ancient Iraq, London, 1977.

عباس سعیدی