ابو اسحاق کوبنانی

اَبواِسْحاقِ کوبُنانی، ابواسحاق بن عبداللّه کوبنانی یزدی (د پس از 886 ق / 1481 م)، ریاضی‌دان، ستاره‌شناس و ادیب ایرانی. نام وی در یکی از آثارش ابواسحاق شیخ‌زاده ابن الخادم البرهانی الکوبنانی، آمده است (حل مسألة، برگ 189 ب). همانگونه که از شهرتش پیداست، زادگاه او کوبنان (= کوهبُنان، دهستانی در حدود 150 کیلومتری شمال غربی کرمان) بوده است. با پیدا شدن نسخه‌ای از کتاب منشآت او، گوشه‌هایی از زندگی وی بر ما آشکار شده است. با وجود این سالهای زندگانی وی دقیقاً مشخص نیست، اما از آثار باقی مانده‌اش چنین برمی‌آید که او میان سالهای 845 و 886 ق فعالیت علمی داشته است. 
ابواسحاق در مدرسه‌ای مشهور به سعدیه به فراگیری دانش همت گماشت و بعدها در همانجا به تدریس علوم عقلی و نقلی پرداخت (نک‍ : روح‌الامینی، 47). وی ظاهراً مدتی دراز در ساری ساکن بوده و نزد امرای محلی مازندران منزلت و اعتباری داشته است، زیرا چند اثر خود را در این محل و به نام آنان تألیف کرده است، همچنین نامه‌ای از جانب امیر آن شهر برای عم او، امیر نصیرالدین به انشای کوبنانی در دست است (ابواسحاق، همانجا؛ روح‌الامینی، 44). چنانکه از آثار ابواسحاق برمی‌آید. وی در ادب فارسی و عربی دست داشته و خود نیز اشعاری سروده است که نمونه‌هایی از آنها در منشآت (همان، 48) و حتی در نوشته‌های ریاضی او دیده می‌شود (ابواسحاق، رسالۀ تضعیفیه، برگ 219 الف). 

آثـار

از کوبنانی آثاری بر جای مانده که هیچ‌یک تاکنون به چاپ نرسیده است. 

الف ـ تألیفات

1. حاشیة شرح الملخص. این رساله حاشیه‌ای است بر شرح قاضی‌زادۀ رومی (766-840 ق) بر ملخص چغمینی ستاره‌شناس ایرانی که در 858 ق به عربی نوشته شده است. در این رساله، مسألۀ نسبت ارتفاع بلندترین کوهها به قطر زمین محاسبه شده است (نک‍ : برگهای 190 الف ـ 197 الف). یک نسخه از این اثر در مجموعه‌ای در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران نگاهداری می‌شود (مرکزی، خطی، 9 / 1054). 
2. حل مسألة الاقبال و الادبار، رساله‌ای است به زبان عربی در نجوم که تألیف آن در ربیع‌الاول 846 در ساری به پایان رسیده است. ابواسحاق این رساله را به هنگام حکومت سیدمحمد ساری از سادات مرعشی و حاکم ساری، برای فرزند وی معین‌الدین عبدالکریم تألیف کرد. این مسأله که دربارۀ حرکت اقبال و ادبار (پیشرفت و پس‌رفت) فلک بوده، توسط ابراهیم بن نصر بن سنان (شاید همان ابراهیم بن سنان) طرح شده است. این اثر در همان مجموعۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران موجود است (همان، 9 / 1053-1054). 
3. رسالۀ تألیفیه، رساله‌ای است به فارسی در شرح مسألۀ ریاضی «تناسب تألیفی» که پیش از او در کتاب حلل مطرز شرف‌الدین علی یزدی طرح شده بود. ابواسحاق در این رساله ابتدا تناسب و واسطۀ تألیفی (= توافقی) 2 عدد را تعریف کرده و سپس نحوۀ به دست آوردن واسطۀ تألیفی را شرح داده است. رابطۀ تناسب تألیفی را با نمادگذاری می‌توان چنین بیان کرد: 
 
و اگر عددی با نمایش ده دهی به صورت abc نشان داده شود و a,b,c در رابطۀ فوق صدق کند، گوییم که آن عدد دارای تناسب تألیفی است، با تغییری در شکل رابطۀ ذکر شده، به رابطۀ ذکر شده، به رابطۀ زیر می‌رسیم: 
(b واسطۀ تألیفی a و c)   یا  
برای مثال عدد 632 دارای تناسب تألیفی است، زیرا رقمهای 6= a، 3=b و 2=c در رابطۀ فوق صدق می‌کند (نک‍ : برگهای 213 الف ـ 218 الف). 
از رسالۀ تألیفیه چند نسخه در دست است که یکی در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه مرکزی دانشگاه تهران در همان مجموعه و دیگری در کتابخانۀ مجلس شورای سابق در مجموعه‌ای نگاهداری می‌شود (مرکزی، خطی، 9 / 1054-1055؛ شورا، 19 / 317- 318). 
4. رسالۀ تضعیفیه، رساله‌ای است به فارسی دربارۀ حل مسألۀ معروف خانه‌های شطرنج که به محاسبۀ مجموع 64 جملۀ اول یک تصاعد هندسی با قدر نسبت 2 و جملۀ اول 1 منتهی می‌شود، یعنی: 
263...+4+2+1=263+...22+21+20  
کوبنانی در این رساله 2 روش، یکی دقیق و دیگری تخمینی برای محاسبۀ عدد مذکور ارائه نمده و به روابطی اشاره کرده که می‌توان آنها را چنین نشان داد:  
  p, q, rєN
و به‌ طور مثال برای محاسبۀ عدد 264 چنین عمل کرده است: 
821×2=21(23)×2=1+(21×3)2=264
7(512)×2=7(83)×2=821×2
پیش از کوبنانی چون نفر این مسأله را حل کرده‌اند که راه حل بیرونی بهترین آنهاست (نک‍ : قربانی، 234- 248). 
از رسالۀ تضعیفیه، دو نسخه در دست است که اولی در همان مجموعۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران (مرکزی، خطی، 9 / 1055) موجود است که کتابت آن به خط مؤلف در جمادی‌الثانی 868 در هرمز به پایان رسیده است (ابواسحاق، رسالۀ تضعیفیه، برگ 241 الف)، اما خود کوبنانی در مقدمۀ این رساله گفته است که آن را به فرمان والی کرمان که یوسف نام داشته، تألیف کرده است (همان، برگ 219 الف)، نسخۀ دیگر این اثر ذیل مجموعه‌ای در کتابخانۀ شمارۀ یک مجلس موجود است (شورا، 19 / 318- 319). 
5. شرح زیج ایلخانی، رساله‌ای است به فارسی که در آن ابواسحاق فصل چهارم از مقالۀ دوم زیج ایلخانی نصیرالدین طوسی را شرح کرده است (نک‍ : برگ 199 الف ـ ب). نسخه‌ای از این رساله در همان مجموعۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران نگاهداری می‌شود (مرکزی، خطی، 9 / 1054). 
6. شرح سی فصل طوسی، رساله‌ای عربی که در ربیع‌الاول 868 به پایان رسیده است. کوبنانی در مقدمۀ این رساله (برگ 243 الف) از برخی مباحث آن یعنی نجوم و گاه‌شماری یاد کرده، اما از «احکام نجوم (ﻫ م) یا تنجیم که محور اصلی 8 فصل پایانی رساله را تشکیل می‌دهد، نامی نبرده است. این رساله نیز در همان مجموعۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران نگاهداری می‌شود (مرکزی، خطی؛ 9 / 1055-1056). 
7. شرح شمسیة الحساب. این اثر شرحی است بر کتاب شمسیة الحساب نظام نیشابوری (د پس از 730 ق / 1330 م) که در 20 جمادی‌الاول 868 به پایان رسیده است. وی در آغاز تنها باب چهارم این کتاب را شرح کرد و دیباچه‌ای دیگر به نام بهرام روزافزون (از امرای محلی مازندران) بر آن نوشت، ولی بعدها تغییر عقیده داد و تمام کتاب را شرح کرد و دیباچه‌ای دیگر به نام امیر معین‌الدین عبدالکریم نوشت که البته در هنگام پایان یافتن رساله و تألیف دیباچۀ دوم (868 ق) هیچ‌یک از این دو در قید حیات نبودند (نک‍ : برگهای 178 الف ـ 179 ب)، اما از مقدمۀ همین رساله (برگ 2 الف) چنین برمی‌آید که کوبنانی پیش از مرگ عبدالکریم (865 ق) کار شرح کتاب را آغاز کرده و آن را به او تقدیم نموده است. این رساله شامل مباحث گوناگون در علم حساب، اعمال اصلی در اعداد صحیح، کسرها، حساب جمل و محاسبۀ مساحات است. افزون بر این در این رساله (برگ 81 ب) جدول محاسبۀ ضرایب بسط دو جمله‌ای که به «مثلث خیام، پاسکال» مشهور است، وجود دارد. کوبنانی فقط به شرح این کتاب بسنده نکرده، بلکه مسائل تمرینی و حساب «خطأین» را هم به آن افزوده است (همان، برگ، 179 ب). از این رساله نسخه‌هایی در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران در همان مجموعه (مرکزی، خطی، 9 / 1052- 1053) و نیز در کتابخانۀ مجلس شورا (نک‍ : شورا، 19 / 569) و کتابخانۀ مسجد سپهسالار (دانش‌پژوه، 5 / 205) موجود است. 
8. منشآت. این کتاب شامل 45 نامه و 12 دیباچه (که برخی از آنها را برادرش نجم‌الدین محمود نوشته) و دو خطبه است که توسط حسین بن معین میبدی، مؤلف جام گیتی‌نما، گردآوری شده و در جمادی‌الآخر 900 در یزد به خط شخصی به نام ابوسعید نوشته شده است. نخستین نامۀ این مجموعه در 845 ق نوشته شده است (نک‍ : روح‌الامینی، 42، 44، 47). تنها نسخۀ این کتاب در کتابخانۀ شخصی سیدمحمد هاشمی نگاهداری می‌شود (همو، 44). 
9. هیأت. این رساله در 886 ق به دستور حسام‌الدوله امیر ابراهیم روزافزون به فارسی نوشته شده است و مشتمل بر 3 بخش و یک خاتمه است. تنها نسخۀ این رساله در مجموعه‌ای در کتابخانۀ مجلس شورا نگاهداری می‌شود (شورا، 9 (2) / 593-595). 

ب ـ ترجمه

اعمال هندسی بوزجانی. این کتاب ترجمۀ یکی از آثار ابوالوفای بوزجانی (ﻫ م) با عنوان فی ما یحتاج الیه الصانع من الاعمال الهندسیة است که پیش‌تر توسط شمس‌الدین ابوبکر نجم‌الدین محمود، برادر ابواسحاق، ترجمه شده بود، اما به دلیل مرگ ناگهانی وی این کار ناتمام ماند و بخشهایی از آن نیز از میان رفت و کوبنانی این ترجمه را تکمیل کرد (نک‍ : برگ 179 ب). به گفتۀ صالح احمدالعلی (ص 9) در مقدمۀ کتاب مایحتاج الیه، نجم‌الدین محمود در سدۀ 7 ق می‌زیسته است که باتوجه به گفتۀ خود کوبنانی (همانجا) در مورد نسبت برادری وی و نجم‌الدین محمود، این نظر درست می‌نماید، افزون بر این صالح احمدالعلی (همانجا) گفته است که کوبنانی این ترجمه را با کمک 4 تن از شاگردان خویش انجام داده است، ولی خود کوبنانی هیچ اشاره‌ای به این مطلب نکرده است، وپکه از روی ترجمۀ کوبنانی کتاب مذکور را مورد بررسی قرار داده و بخش مهمی از آن را به زبان فرانسه ترجمه کرده و در «مجلۀ آسیایی» آورده است (ص 320- 359). نسخه‌ای از این اثر در کتابخانۀ ملی پاریس نگاهداری می‌شود (بلوشه، II / 47). میکروفیلم همین نسخه در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران موجود است (مرکزی، میکروفیلمها، 1 / 538- 539، 548- 549). 
اخیراً تحریری نه چندان جالب از ترجمۀ اعمال هندسی کوبنانی، در کتابی به نام هندسۀ ایرانی نشر یافته است. در این کتاب رساله‌های شمارۀ 23 و 24 که در مجموعۀ شمارۀ 772 پاریس بعد از اعمال هندسی آمده (بلوشه، همانجا)، با اندکی تغییر نقل شده است. به نظر تحریرکننده، این رسالات توسط کوبنانی و پس از اتمام ترجمۀ کتاب اعمال هندسی به آن اضافه شده است (جذبی، 73-95). در این میان رسالۀ شمارۀ 24 در فهرست میکروفیلمهای کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران (مرکزی، میکروفیلمها، همانجا) انگشت‌شماری و در خود نسخه، عقدانامل (احتمالاً از شرف‌الدین علی یزدی) نامیده شده است (برگ 201). نام رسالۀ بیست و سوّم در فهرست میکروفیلمها، مسائل هندسی با اشکال و در خود میکروفیلم (برگ 180 آ حاشیه) فی تداخل الاشکال المتشابهة او المتوافقة آمده است. این رساله از نظر محتوا شباهت بسیاری به اعمال هندسی دارد، ولی در هیچ‌جا سخنی حاکی از تألیف آن توسط کوبنانی یا شخصی دیگر نرفته است. 

مآخذ

ابواسحاق کوبنانی، اعمال هندسی بوزجانی، میکروفیلم شم‍ ‍(22)775 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران؛ همو، حاشیۀ شرح ملخص، نسخۀ خطی شم‍ ‍(3)2417 همان کتابخانه؛ همو، حل مسألة الاقبال و الادبار، نسخۀ خطی شم‍ (2)2417 هما کتابخانه؛ همو، رسالۀ تألیفیه، نسخۀ خطی شم‍ ‍(5)2417 همان کتابخانه؛ همو، رسالۀ تضعیفیه، نسخۀ خطی شم‍ ‍(4)2417 همان کتابخانه؛ همو، شرح سی فصل طوسی، نسخۀ خطی شم‍ ‍(7)2417 همان کتابخانه؛ همو، شرح شمسیة الحساب، نسخۀ خطی شم‍ (1)2417 همان کتابخانه؛ جذبی، علی‌رضا، هندسۀ ایرانی، تهران، 1369 ش؛ دانش‌پژوه، محمدتقی و علینقی منزوی، فهرست کتابخانۀ سپهسالار، تهران، 1356 ش؛ روح‌الامینی، محمود، «ابواسحاق کوبنانی»، ریاضی‌دان و ادیب قرن نهم هجری»، نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان، 1369 ش، س 1، شم‍ ‍1؛ شورا، خطی؛ العلی، صالح احمد، مقدمۀ کتاب مایحتاج الیه الصانع من علم النهدسة، بغداد، 1979 م؛ قربانی، ابوالقاسم، بیرونی نامه، تهران، 1353 ش؛ مرکزی، خطی؛ مرکزی، میکروفیلمها؛ نیز: 

Blochet; Woepcke, Franz, «Recherches sur l'histoire des sciences mathématiques», JA, Paris, 1855, vol. V. 

یونس کرامتی