ابواء

اَبْواء، نام قریۀ بزرگی در نزدیک ودّان میان راه مکه و مدینه که در 19 میلی سُقیا و 27 میلی جُحفه واقع است و یک شبانه‌روز از دریا فاصله دارد و آب مشروبش از چاههاست (ابن ‌رسته، 7 / 178). به قولی فاصلۀ سقیا و ابواء 29 میل (حمداللـه مستوفی، 15) و فاصلۀ ابواء و جحفه 23 میل است (همدانی، 300- 301؛ یاقوت، 1 / 100). ابواء نام کوهی در همان نواحی نیز هست. برخی معنی این کلمه را جای گردآمدن سیلابها یا گرد آمدن گروههای مختلف مردم دانسته‌اند (یاقوت، همانجا). 

نکات مهم تاریخی دربارۀ ابواء

1. قبر آمنه بنت وهب مادر حضرت محمد (ص) که در مراجعت از مدینه به مکه در سنۀ 46 قبل از هجرت در ابواء درگذشت (ابن‌ هشام، 1 / 177)، بنابر مشهور در این محل است. زمانی که قریش برای خونخواهی شهدای خود در بدر قصد مدینه کردند و به ابواء رسیدند، گروهی خواستند قبر آمنه را نبش کنند، ولی ابوسفیان پس از مشورت با صاحب‌نظران قریش از این کار خودداری کرد (واقدی، 1 / 206). در واقعه حدیبیه، پیامبر (ص) بر سر قبر آمنه رفت و بر آن گریست و به مرمت و بازسازی آن پرداخت (ابن‌سعد، 1 / 116). پس از حجة‌الوداع نیز به زیارت قبر آمنه شتافت و بر آن گریه کرد (قمی، 1 / 44). 
2. تقریباً یک سال پس از هجرت، در ماه صفر، پیامبر (ص) به قصد غزو قریش و بنی ضَمرة از مدینه بیرون رفت و در منزلگاه ابواء با مهتر قبیلۀ ضمرة، مَخْشیّ بن عمرو روبه‌رو شد. او با پیامبر از در آشتی درآمد (ابن‌هشام، 2 / 241) و پیمان‌نامه‌ای میان مسلمانان و بنی ضمره نوشته شد (ابن‌سعد، 2 / 8) و این، نخستین غزوۀ پیامبر (ص) بود (ابن‌هشام، همانجا؛ بخاری، 5 / 1). 
3. در یکی از مسافرتهای پیامبر، آیاتی از قرآن، از جمله آیۀ تیمم (نساء / 4 / 43) در ابواء نازل شد (ابن سعد، 8 / 75؛ ابن‌حنبل، 1 / 220). 
4. در همین منزلگاه، ابوسفیان پیش از فتح مکه به حضور پیامبر رسید و اسلام پذیرفت (واقدی، 2 / 807). 
5. مرگ مسلم بن عقبه که او را به علت جنایاتی که در اواخر 63 ق انجام داد، مُسرف بن عقبه می‌نامند، در ابواء اتفاق افتاد و همانجا دفن شد (بلاذری، 4(2) / 45). 
6. به قولی عبداللـه بن جعفر در 90 سالگی (90 ق) در ابواء درگذشت و همانجا به خاک سپرده شد (ابن‌قتیبه، 206)، ولی ــ بنابر مشهور ــ عبداللـه بن جعفر در مدینه درگذشته و ظاهراً عبداللـه نام دیگری، از نوادگان عبدالمطلب است که همراه سلیمان بن عبدالملک در 99 ق در ابواء مرده است (بلاذری، 3 / 299؛ ذهبی، 1 / 201-202). این اشتباه ظاهراً از آنجا ناشی شده که خاندان جعفر بن ابی‌طالب را در حوالی ابواء ضیاع و مواشی و خدم فراوان بود (اصطخری، 220؛ یاقوت، 4 / 910). 

مآخذ

 ابن حنبل، احمد، مسند، استانبول، 1402 ق / 1982 م؛ ابن رسته، احمد بن عمر، الاعلاق النفیسة، لیدن، 1891 م؛ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دارصادر؛ ابن‌قتیبه، عبداللـه بن مسلم، المعارف، به کوشش ثروت عکاشه، قاهره، 1960 م؛ ابن‌هشام؛ عبدالملک، السیرة النبویة، به کوشش مصطفی السقّا و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛ اصطخری، ابراهیم بن محمد، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1927 م؛ بخاری، محمد بن اسماعیل، صحیح، استانبول، 1401 ق / 1981 م؛ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، به کوشش عبدالعزیز الدوری، بیروت، 1398 ق / 1978 م؛ حمداللـه مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش گ. لسترنج، لیدن، 1331 ق / 1913 م؛ ذهبی، محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط و حسین اسد، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ قمی، عباس، سفینة البحار، نجف؛ واقدی، محمد ابن عمر، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، لندن، 1966 م؛ همدانی، حسن بن احمد، صفة جزیرة العرب، به کوشش محمد بن علی الاکوع، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ یاقوت، بلدان. 

عبدالامیر سلیم