ایرانشهر

ايرانْشَهْر، شهر و شهرستانی در استان سيستان و بلوچستان. نام شهرستان ايرانشهر در 1314ش به موجب تصويب‌نامۀ هيأت وزيران به جای ناحيۀ بمپور برگزيده شد (معين، 5/ 211؛ كيهان، 2/ 259، 261). همچنين شهر فَهْرَج واقع در 360 كيلومتری جنوب زاهدان و 175 كيلومتری جنوب خاش در خرداد 1315، به ايرانشهر تغيير نام داد. در 1316ش، ايرانشهر بخش شهرستان خاش تعيين شد و در 1326 ش، فرمانداری ايرانشهر تشكيل گرديد و تابع حوزۀ بلوچستان شد كه از استان هشتم جدا شده بود. ايرانشهر مدت كوتاهی ميان سالهای 1323-1326 ش مركز شهرستان خاش بود( دايرة المعارف ... ).ايرانشهر اكنون يكی از 7 شهرستان استان سيستان و بلوچستان به شمار می‌آيد كه مركز آن نيز ايرانشهر است ( سازمان تقسيمات ... ، 30). 

شهرستان ايرانشهر

اين شهرستان با 730‘41 كمـ2 مساحت ( آمارنامه ... ، 25)، دارای 6 بخش و 21 دهستان است. بخشهای ششگانۀ ايرانشهر اينهاست: بزمان، بمپور، دلگان، راسك و فيروزآباد، سرباز و مركزی ( سازمان تقسيمات، همانجا). اين شهرستان از شمال و شمال شرقی با زاهدان، خاش و سراوان، از غرب با استان كرمان، از جنوب با چاه بهار و نيك شهر، و از شرق با پاكستان همجوار است ( سرشماری عمومی، 1375 ش، نقشۀ ايرانشهر). مركز اين شهرستان، شهر ايرانشهر، و بمپور ديگر شهر آن است ( سازمان تقسيمات، همانجا). 

ويژگيهای طبيعی

اين شهرستان در حوضۀ آبريز ايرانشهر ـ كـارواندر ـ بمپور به مسـاحت 10 هزار كمـ2 قرار گرفته است (مبشری، 6/ 186). آهكهای تيره رنگ دارای خلل و فرج مربوط به دوران اول، قديم‌ترين ساختار زمين‌شناسی اين حوضه را تشكيل می‌دهد. تشكيلات دوران دوم در ايرانشهر عمدتاً عبارتند از: شيست، آهك و كالرد ملانژ (آميزه‌های رنگين). با آنکه توسعۀ آهك در اين دوران محدود بوده است، اما در شرق و جنوب شرقی ايرانشهر و درۀ كارواندر آهك در تغذيۀ آبرفتها مؤثر است. تشكيلات دوران سوم ايرانشهر از آهك، ماسه سنگ و شيست گچ و اندزيت، مارن و كنگلومرا تشكيل شده است (همانجا). سطح دشت پوشيده از رسوبات آبرفتی است (همو، 6/ 187). دشت ايرانشهر از شمال و شرق توسط ارتفاعات محصور شده است و تپه‌های شنی به همراه درختان كهور به صورت يك مانع طبيعی در غرب اين شهرستان قرار گرفته‌اند (يغمايی، 85). 
بر مبنای آمار 31 سالۀ ايستگاه ايرانشهر، حداكثر و حداقل مطلق دما °50 و °6- سانتی‌گراد و ميانگين حداكثر و حداقل آن °2/ 34 و °9/ 18 سانتی‌گراد بوده است («داده‌ها ... »، 2). آب مورد نياز در شهرستان ايرانشهر توسط 451 رشته قنات، 965 چشمۀ دائمی و 708 چشمۀ فصلی و نيز 239 چاه عميق و 485‘1 چاه نيمه عميق تأمين می‌شود ( فرهنگ آباديها، 1367 ش، هفت، دوازده، سيزده). رودخانه‌های بمپور و سرباز از اين شهرستان می‌گذرند ( فرهنگ جغرافيايی ... ، 8/ 27). پوشش گياهی اين ناحيه استپ بيابانی است ( جغرافيا ... ، 2/ 817). جنگلی به طول دهها كيلومتر با عرض 3 كمـ در جنوب ايرانشهر وجود دارد و درختان جنگلی همچون كهور، گز، كُرگز و نخل وحشی (بادبزنی) كه در اصطلاح محلی به آن داز می‌گويند، در اين نواحی ديده می‌شود. در برخی ارتفاعات آن درختان بادام كوهی و پستۀ وحشی (بنه) و حيواناتی نظير بز كوهی و آهو وجود دارد (همانجا). 

ويژگيهای اجتماعی ـ اقتصادی

مطابق سرشماری عمومی 1365 ش اين شهرستان دارای 184‘1 آبادی دارای سكنه بوده است ( فرهنگ آباديها، 1365 ش، 1). جمعيت اين شهرستان از 104‘37 خانوار (322‘157 نفر) در 1355ش ( سرشماری، 1355ش، شصت)، به 041‘50 خانوار (786‘259 نفر) در 1365ش ( سرشماری، 1365 ش، 40) افزايش يافته است. بر مبنای سرشماری عمومی 1375 ش، جمعيت شهرستان ايرانشهر 456‘295 نفر بوده است ( سرشماری، 1375 ش، شانزده). از اين عده 36/ 28٪ در نقاط شهری و 71/ 70٪ در نقاط روستايی سکنى دارند و بقيه غير ساكن هستند. تراكم جمعيت در اين شهرستان در 1370 ش برابر 8/ 5 نفر در هر كمـ2 گزارش شده است ( آمارنامه، 25) و نسبت جنسی در اين شهرستان كاملاً برابر است ( سرشماری، 1375 ش، همانجا). فعاليت اقتصادی ساكنان اين شهرستان به طور كلی زراعت، باغداری و كارگری ساده است. زمينهای زير كشت اين شهرستان شامل 200‘15 هكتار گندم آبی، 100‘1 هكتار جو آبی و 950 هكتار برنج (شلتوك) و 200 هكتار ساير غلات و 250‘2 هكتار حبوبات است ( آمارنامه، 220). همچنين 190‘3 هكتار به كشت پياز و سيب‌زمينی و سبزيجات، 225‘1 هكتار به كشت محصولات جاليزی، 740 هكتار به زراعتهای صنعتی و 600‘4 هكتار به يونجه و اسپرس اختصاص دارد (همان، 221). 
شمار دام موجود در شهرستان ايرانشهر مشتمل بر: 788‘17 رأس دام بزرگ و 347‘355 رأس دام كوچك و 645‘14 شتر است ( فرهنگ روستايی، 171). صنايع دستی اين شهرستان به طور عمده سبد و حصيربافی است كه وجود 640 واحد حصيربافی گويای آن است ( فرهنگ اقتصادی، «ط»). تأسيسات و امكانات آموزشی و فرهنگی اين شهرستان شامل 301 دبستان، 31 مدرسۀ راهنمايی، 4 دبيرستان و 18 كتابخانۀ عمومی است ( فرهنگ روستايی، 195). همچنين 20 مركز بهداشتی و درمانی و 38 خانۀ بهداشت در اين شهرستان فعاليت دارند (همان، 219). 
شهرستان ايرانشهر مسكن برخی طوايف بلوچ است. عمدۀ اين طوايف اينهاست: دامنی، كلكلی، برهان زهی و بيجارزهی (افضل‌الملك، 112؛ فرمانفرما، 35). افضل‌الملك جمعيت اين طوايف را 700 خانوار گزارش كرده است. افراد اين طوايف اهل سنت هستند (همانجا). ساكنان اين شهرستان به بلوچی و فارسی صحبت می‌كنند و بيشتر سنی مذهب و عده‌ای هم شيعی هستند ( فرهنگ جغرافيايی، همانجا). 
بناهای تاريخی اين شهرستان عبارت است از شماری قلعه‌های كهن مانند قلعۀ قديمی پيشين، چهل دختر، بمپور، دوست محمدخان، سرباز، دامن، اسپيد دژ و قلعه و تپه‌های بزمان ( جغرافيا، همانجا). 

شهر ايرانشهر

اين شهر در °60 و ´41 طول شرقی و °27 و ´12 عرض شمالی و در ارتفاع 571 متری (پاپلی، 75) و در مسير جادۀ اصلی زاهدان و چاه بهار در فاصلۀ 360 كيلومتری جنوب زاهدان قرار گرفته است (نقشۀ راهها). 

جغرافيای تاريخی

به گفتۀ آريان (ص 177)، اسكندر مقدونی به هنگام بازگشت از هند [و از راه خشكی] به همراه بازماندۀ سپاه خود به پورا ــ به گمان برخی، همان فهرج (نک‍ : سايكس، (277 ــ رسيد. در 30ق/ 651م سپاهی از مسلمانان برای فتح سگستان (سيستان) به سوی اين ناحيه روانه شد. ظاهراً در اين لشكركشی دستيابی به فهرج توأم با صلح بوده است (نک‍ : تاريخ ... ، 80؛ بلاذری، 392-393). در سده‌های نخست اسلامی، اين محل به عنوان آخرين شهر ولايت كرمان بود (يعقوبی، 286؛ ابن خردادبه، 54-55)، اما اصطخری (ص 170-171) و مقدسی (ص 484) آن را جزئی از ولايت مكران به شمار آورده‌اند. در دورۀ قاجار فهرج از توابع بمپور بوده است (افضل‌الملك، 111-112). 
در 1297 ق، فيروز ميرزا فرمانفرما حاكم كرمان به سبب كيفيت خوب آب قنوات و استعداد اراضی فهرج نسبت به بمپور، تصميم گرفت كه فهرج مركز بلوچستان باشد (فرمانفرما، 35-36) و اين تصميم در 1301 ق تحقق يافت (سالاربهزادی،150). بدين سان، فهرج (ايرانشهر كنونی) به تدريج رو به توسعه نهاد. 

ويژگيهای اجتماعی ـ اقتصادی

در اوايل سدۀ 14 ش ايرانشهر 4 هزار نفر جمعيت داشته است ( فرهنگ جغرافيايی، 8/ 27). براساس سرشماری سال 1355ش جمعيت اين شهر 362‘2 خانوار (386‘11 نفر) بوده است ( سرشماری، 1355 ش، شصت) كه در 1365 ش به 864‘6 خانوار (027‘40 نفر) افزايش يافته است ( سرشماری، 1365 ش، 40). بر مبنای سرشماری سال 1375ش، جمعيت ايرانشهر 131‘12 خانوار (115‘75 نفر) بوده است ( سرشماری، 1375 ش، چهل). 92/ 5٪ جمعيت فعال اين شهر در بخش كشاورزی، 46/ 33٪ در بخش صنعت، 96/ 57٪ در بخش خدمات و بقيه در ديگر گروهها به كار اشتغال داشته‌اند (همانجا). 

مآخذ

آمارنامۀ استان سيستان و بلوچستان، (1373 ش)، سازمان برنامه و بودجۀ سيستان و بلوچستان، تهران، 1374ش؛ ابن‌خردادبه، عبيدالله، المسالك و الممالك، به كوشش دخويه، ليدن، 1889 م؛ اصطخری، ابراهيم، مسالك الممالك، به كوشش دخويه، ليدن، 1927م؛ افضل‌الملك، محمود، «جغرافيای بلوچستان»، يادگار، تهران، 1328 ش، س 5، شم‍ 8 و 9؛ بلاذری، احمد، فتوح البلدان، به كوشش دخويه، ليدن، 1865 م؛ پاپلی يزدی، محمد حسين، فرهنگ آباديها و مكانهای مذهبی كشور، مشهد، 1367 ش؛ تاريخ سيستان، به كوشش محمدتقی بهار، تهران، 1314 ش؛ جغرافيای كامل ايران، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1366ش؛ دايرة المعارف فارسی؛ سازمان تقسيمات كشوری جمهوری اسلامی ايران، وزارت كشور، تهران، 1376 ش؛ سالار بهزادی، عبدالرضا، بلوچستان در سالهای 1307 تا 1317 قمری، تهران، 1372 ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسكن (1355 ش)، استان سيستان و بلوچستان، مركز آمار ايران، تهران، 1359ش؛ همان (1365ش)، نتايج كلی، استانها (11)، مركز آمار ايران، تهران، 1369ش؛ همان (1375ش)، نتايج تفصيلی، شهرستان ايرانشهر، مركز آمار ايران، تهران، 1376 ش؛ فرمانفرما، فيروز ميرزا، سفرنامۀ كرمان و بلوچستان، به كوشش منصورۀ نظام مافی، تهران، 1360 ش؛ فرهنگ آباديهای كشور، سرشماری عمومی كشاورزی (1367 ش)، استان سيستان و بلوچستان، مركز آمار ايران، تهران 1369 ش؛ فرهنگ آباديهای كشور (1365ش)، شهرستان ايرانشهر، مركز آمار ايران، تهران، 1367 ش؛ فرهنگ اقتصادی دهات و مزارع، استان سيستان و بلوچستان (1)، جهاد سازندگی، تهران، 1363 ش؛ فرهنگ جغرافيايی ايران (آباديها)، استان هشتم، دايرۀ جغرافيايی ستاد ارتش، تهران، 1332ش؛ فرهنگ روستايی (1365 ش)، مركز آمار ايران، تهران، 1369ش؛ كيهان، مسعود، جغرافيای مفصل ايران، تهران، 1311 ش؛ مبشری، فريدون و ديگران، ارزيابی وضع موجود و امكانات توسعۀ منابع آب (مناطق سيستان و بلوچستان)، تهران، 1355 ش؛ معين، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، 1364 ش؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسيم، ليدن، 1906 م؛ نقشۀ راههای كشور جمهوری اسلامی ايران، گيتاشناسی، تهران، شم‍ 139؛ يعقوبی، احمد، البلدان، به كوشش دخويه، ليدن، 1865 م؛ يغمايی، اقبال، بلوچستان و سيستان، تهران، 1355 ش؛ نيز: 

Arrian, Anabasis of Alexander, tr. E.I. Robson, London, 1958; Data Processing Center, Iranshahr, Period 1964-1995, Republic of Iran Meteorological Organization; Sykes, P., A History of Persia, London, 1969. 
مژگان نظامی