ایرانشاه (ایرانشان) بن ابی الخیر

ايرانْشاهِ (ايرانْشانِ) بْنِ اَبی الْخِيْر، حماسه‌سرای فارسی‌گوی سده‌های 5 و 6ق كه دو منظومۀ بهمن‌نامه و كوش‌نامه به او منسوب است. در هيچ يك از اين دو منظومه كه به تقليد از فردوسی سروده شده، نام ايرانشاه نيامده، اما صاحب مجمل التواريخ، منظومۀ بهمن‌نامه را به ايرانشان نسبت داده (ص 92)، و مصحح مجمل التواريخ (بهار، 92-93، حاشيۀ 4)، آن را به ايرانشاه تصحيح كرده است و اغلب محققان بعدی همين ضبط را پذيرفته‌اند (صفا، 300؛ قس: متينی، 29-30، كه صورت ايرانشان را ترجيح داده است؛ نيز نک‍ : ريو، 135-136؛ استوری، V(2)/ 563). 
از زندگی اين شاعر اطلاع چندانی نداريم، ولی می‌دانيم كه به روزگار سلطان محمود بن ملكشاه و برادر او محمد می‌زيسته است (ايرانشاه، بهمن‌نامه، ديباچه، بيت 143 بب‍‌ ). برخی براساس قراينی او را برادر شهمردان بن ابی الخير، و زادگاهش را ری دانسته‌اند (عفيفی، پانزده). از اشعار ايرانشاه پيداست كه مسلمان بوده، و از دانش دينی بهره داشته است ( كوش‌نامه، بيتهای664-683، 412‘2-413‘2، 791‘4-797‘4، جم‍ ؛ نيز نک‍ : متينی، 31-32). وی نيز مانند ديگر حماسه‌سرايان ايرانی در منظومه‌های خود تقديرگرا ( كوش‌نامه، بيتهای 751‘3، 185‘6، جم‍ ، بهمن‌نامه، بيتهای 508‘3، 900‘3، 092‘4-093‘4، جم‍‌ )، و در اشعار خويش مدافع فضايل اخلاقی است (همان، بيت 902‘1 بب‍ ، 226‘8، جم‍‌ ). 

دو منظومۀ منسوب به وی

1. بهمن‌نامه

كه مشتمل است بر 10 هزار بيت در بحر متقارب مثمن محذوف يا مقصور، دربارۀ ماجراهای بهمن پسر اسفنديار كيانی. هدايت (1/ 297- 298) اين منظومه را به جمالی مهريجردی نسبت داده، و در نسخه‌ای از بهمن‌نامه و نسخۀ يگانۀ كوش‌نامه (هر دو خارج از متن اصلی)، سرايندۀ آنها حكيم آذری معرفی شده است (متينی، 25-26) كه به نظر نادرست می‌آيد. بهمن‌نامه يك بار به نام سلطان محمود، و سپس به نام سلطان محمد مصدّر شده است (صفا، 290-292). صفا برآن است كه ايرانشاه در اين منظومه چند بار تجديدنظر كرده است. بهمن‌نامه نخست در 1325ق در بمبئی چاپ سنگی شد و سپس در 1370ش در تهران به چاپ رسيد. 

2. كوش‌نامه

اين اثر پس از بهمن‌نامه و دربارۀ كوش ــ شاه چين ــ به نظم كشيده شده است (ايرانشاه، كوش‌نامه، ديباچه، بيت 108 بب‍ ، نيز: بيتهای 127-143، 802‘4؛ قس: مجمل ... ، 2، 189، كه آن را «قصه» يا «اخبار كوش پيل دندان» خوانده است). ايرانشاه روايات اين منظومه را به تقليد از فردوسی، از گفتار «دهقان ديندار» و «سرايندۀ دهقان» و مانند آن نقل كرده است (همان، بيتهای 414‘2، 756‘4) كه بی‌گمان مراد، راويان متن منثور داستانند. كوش‌نامه به محمد بن ملكشاه تقديم شده، و متينی براساس متن منظومه بر آن است كه اين اثر ميان سالهای 501 تا 504 ق سروده شده است (ص 43-45، نيز دربارۀ ويژگيهای ادبی آن، نک‍ : 104 بب‍‌ ). اين منظومه در 1378 ش در تهران چاپ شده است. 

مآخذ

ايرانشاه بن ابی الخير، بهمن‌نامه، به كوشش رحيم عفيفی، تهران، 1370ش؛ همو، كوش‌نامه، به كوشش جلال متينی، تهران، 1378ش؛ بهار، محمدتقی (نک‍ : هم‍ ، مجمل‌ التواريخ)؛ صفا، ذبيح‌الله، حماسه‌سرايی در ايران، تهران، 1361ش؛ عفيفی، رحيم، مقدمه بر بهمن‌نامه (نک‍ : هم‍ ، ايرانشاه)؛ متينی، جلال، مقدمه بر كوش‌نامه (نک‍ : هم‍ ، ايرانشاه)؛ مجمل التواريخ و القصص، به كوشش محمدتقی بهار، تهران، 1318 ش؛ هدايت، رضاقلی، مجمع الفصحا، به كوشش مظاهر مصفا، تهران، 1336 ش؛ نيز: 

Rieu, Ch., Supplement to the Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, Oxford 1895; Storey, C.A. and François de Blois, Persian Literature, London, 1994. 
ابوالفضل خطيبی