اهوازی

اَهْوازی، ابوعلی حسن بن علی بن ابراهیم بن یزداد بن هرمز بن شاهق (27 محرم 362-4 ذیحجۀ 446 ق/ 7 نوامبر 972-6 مارس 1055 م)، مقری و مؤلف كتابی در نقد اشعری. وی در اهواز به دنیا آمد و از نسبش چنین پیداست كه ایرانی تبار بوده است (ابن‌جزری، غایة ... ، 1/ 220). وی در همان اهواز به تحصیل آغاز كرد و در دیگر جاها نزد مشایخ عصر قرائت و حدیث آموخت (همانجا). در 391ق (یا به قولی 394ق) به دمشق رفت و در آنجا سکنى گزید و همانجا نیز درگذشت (ابن‌عساكر، تاریخ ... ، 4/ 475-477؛ ابن جزری، همان، 1/ 222). 
گفته‌اند كه قرائت ابوعمرو و عاصم را نزد علی بن حسین غضایری، و قرائت ابن كثیر را نزد محمد بن محمد بن فیروز، و قرائت نافع را نزد ابوبكر محمد بن عبیدالله بن قاسم خرقی، و روایت قالون را نزد احمد بن محمد بن عبدالله تستری خواند (ذهبی، معرفة ... ، 1/ 323). از دیگر مشایخ وی در قرائت اینان را می‌توان نام برد: در بغداد ابوحفص كتانی و ابوالفرج شنبوذی، در دمشق محمد بن احمد بن محمد جبنی، و در بصره ابوالقاسم عبدالله بن نافع بن هارون عنبری، ابوبكر محمد بن احمد بن علی باهلی و ابوعبدالله محمد بن احمد بن عبدالله بن هلال (همانجا؛ ابن جزری، همان، 1/ 221). 
اهوازی همچنین از مشایخی چون نصر بن احمد مُرجی، معافی بن زكریا ابن طرارا، عبدالوهاب كلابی و تمّام رازی حدیث شنید (برای فهرستی از مشایخ وی، نک‍ : ابن عساكر، تاریخ، 4/ 475؛ ذهبی، سیر ... ، 18/ 14، معرفة، 1/ 324). وی به مصر و موصل نیز سفر كرده است (ابن عساكر، همان، 4/ 476؛ ذهبی، سیر، همانجا). 
اهوازی پس از 400 ق در دمشق به اقراء و تحدیث پرداخت، در حالی كه هنوز برخی مشایخ وی زنده بودند (همو، معرفة، 1/ 325). از شاگردان و راویان وی در قرائت باید ابوالقاسم هذلی، ابوعلی حسن بن قاسم غلام هرّاس، احمد بن ابی الاشعث سمرقندی، ابوالحسن مصینی، ابونصر احمد بن علی زینبی، ابوالحسن علی بن احمد ابهری، ابوبكر محمد بن مفرج بطلیوسی و ابوالقاسم عبدالوهاب قرطبی را نام برد (همو، سیر، همانجا؛ ابن جزری، همان، 1/ 221-222). كسانی نیز چون خطیب بغدادی، ابوسعد اسماعیل بن علی سمّان، عبدالعزیز بن احمد كتّانی و ابوطاهر حنّایی از وی حدیث شنیده‌اند (ابن عساكر، همان، 4/ 475-476؛ ذهبی، همان، 18/ 15). ابومعشر طبری نیز به طریق اجازه از وی روایت می‌كند (ابن جزری، همان، 1/ 222). 
به گفتۀ ابن عساكر (همان، 4/ 476)، اهوازی بر مذهب سالمیه بود و از این رو احادیث بی‌پایه‌ای در تشبیه روایت می‌كرد. خود وی نیز مدعی بوده كه خداوند را در خواب دیده بوده است. ابن عساكر (همانجا) می‌افزایدكه اهوازی كتابی داشته با عنوان البیان فی عقود اهل الایمان كه در آن احادیثی «منکر» را گرد آورده بوده است. همو در تبیین كذب المفتری (ص 369) گفته كه این كتاب دربارۀ احادیث صفات است. اینک‍ه در این كتاب روایات دروغ نقل شده بوده، توسط ذهبی نیز تأیید شده است (همانجا، نیز میزان ... ، 1/ 512). 
از نظر رجالی نیز، از سوی برخی محدثان و مقریان انتقاداتی بر او رفته است، تا بدانجا كه در روایت وی از برخی شیوخش تردید كرده، و گفته‌اند كه چون در روایت قرائات افراط كرد، وی را متهم كردند كه دروغگوست. حتى گفته‌اند كه از برخی مشایخ روایت كرده است كه جز بدین طریق شناخته نیستند (نک‍ : ابن‌عساكر، تاریخ، 4/ 476-477، تبیین، 368-371، 415-416؛ ذهبی، سیر، 18/ 13- 18، میزان، 1/ 512-513؛ ابن حجر، 2/ 238- 239). 
با اینهمه، عالمان قرائت به تبحر اهوازی در قرائت و سعۀ روایی او تأكید كرده‌اند (نک‍ : ذهبی، سیر، 18/ 13، 16، 18، معرفة، 1/ 324؛ ابن جزری، غایة، 1/ 220) و روایات وی در قرائت در كتابهایی چون المستنیر ابن‌سوار، الكفایۀ ابوالعز قلانسی و الكاملِ هذلی نقل و ضبط شده است (نک‍ : همانجا). اهوازی در قرائت آثاری تألیف كرده است، از آن جمله: الوجیز، كه نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ چستربیتی موجود است (نک‍ : شواخ، 4/ 176-177؛ برای رواج آن، نک‍ : ابن جزری، النشر ... ، 1/ 80-81؛ كلبرگ، 380)؛ الموجز، كه در كتابخانۀ ازهریه، نسخه‌ای از آن را می‌توان یافت (ازهریه، 1/ 147)؛ الایضاح، كه ابوشامۀ مقدسی در المرشد الوجیز (ص 108- 109، جم‍‌ ) از آن بهره برده است؛ كتابی نیز با عنوان التفرد و الاتفاق بین الحجازیین و الشامیین و اهل العراق به وی منسوب است كه نسخه‌ای ناقص از آن را در كتابخانۀ ظاهریه می‌توان یافت ( فهرس ... ، 374). بروكلمان نیز به وجود نسخه‌ای با عنوان الموضح در قرائات سبع در كتابخانۀ ازهریه اشارت دارد (GAL, S, I/ 720). همچنین ابوعلی در قرائت كتابی با عنوان الاقناع فی القراءات الشاذة داشته است (نک‍ : بغدادی، 1/ 275؛ رافعی، 2/ 159). این كتاب شامل 11 قرائت و 10 اختیار بوده است، بدین صورت كه ابوعلی قرائات ابوجعفر مدنی، شیبة بن نصاح، محمد بن محیصن، حمید بن قیس، ابن شهاب زهری، حسن بصری، اعمش، ابن ابی لیلى، طلحة بن مصرف، ابوبحریۀ سكونی و محمد بن مناذر مدنی، و همچنین اختیارات یعقوب حضرمی، ایوب بن متوكل، یحیى بن مبارك یزیدی، ابوعبید قاسم بن سلام، خلف بن هشام بزاز، ابوجعفر محمد بن سعدان، محمد بن عیسى اصبهانی، ابوحاتم سجستانی، احمد بن جبیر انطاكی و ابن جریر طبری را در این كتاب جمع كرده بوده است (همانجا). وی كتابی نیز در قرائت زید بن علی تألیف كرده بوده است (بغدادی، 1/ 276؛ برای دیگر آثار وی در قرائت، نک‍ : ابن خیر، 37- 38؛ صفدی، 12/ 122؛ حاجی خلیفه، 2/ 1773؛ بغدادی، 1/ 275-276). 
گفتنی است كه قصیده‌ای از وی نیز با عنوان قصیدة فی التوحید و العقیدة كه حدود 112 بیت است، در كتابخانۀ ظاهریه یافت می‌شود ( فهرس، 375). این قصیده می‌تواند محقق را در بررسی افكار و عقاید سالمیۀ وی به كار آید. نسخۀ ناقصی نیز از كتابی با عنوان شرح عقد الایمان فی معاویة بن ابی سفیان كه مشتمل بر اخبار و احادیث و نیز مناقب معاویه از دیدگاه مؤلف است، در كتابخانۀ ظاهریه نگهداری می‌شود (همان، 682؛ نیز نک‍ : ذهبی، سیر، 18/ 14). 
كتاب الفرائد و القلائد كه بروكلمان (GAL, S، همانجا) به چاپ آن اشاره كرده، و آن را از تألیفات ابوعلی اهوازی دانسته، از شخصی به نام ابوالحسن اهوازی است (برای تحقیق دربارۀ وی، نک‍ : همایی، 163). 
كتاب كوتاه و چاپ شدۀ اهوازی، با عنوان «مثالب ابن ابی بشر» ناظر به نقد و رد ابوالحسن اشعری، بنیادگذار اشاعره و افكار اوست كه به كوشش میشل آلار در «مجلۀ مطالعات شرقیِ دمشق» همراه با ترجمه و مقدمه به چاپ رسیده است (نک‍ : مآخذ همین مقاله). این كتاب موجب شد تا اشعریان بر اهوازی خرده گیرند (ذهبی، معرفة، 1/ 324؛ ابن جزری، غایة، 1/ 220) و ابن عساكر در تبیین كذب المفتری (ص 364 بب‍‌ ) به رد كتاب اهوازی نظر داشته، و گفته‌های وی را نقد كرده است. اهوازی (ص 153) حكایاتی در طعن اشعری آورده كه مدعی است آنها را از برخی اهالی بصره كه خود اشعری را دیده‌اند، روایت كرده است. وی در این كتاب از نقل هیچ‌گونه طعنی بر ابوالحسن اشعری فروگذار نکرده است (مثلاً نک‍ : ص 159). اهوازی مدعی است كه ابوالحسن اشعری در علم حدیث، فقه و علوم قرآنی هیچ منزلت و پایگاهی نداشته است (ص 161). به هر صورت مسلم آن است كه اهوازی در نقد خود بر اشعری از روش علمی دور شده است. آلار در مقدمۀ خود (ص 133-134) بر آن است كه كتاب اهوازی در حدود سال 430ق تألیف شده است (برای رواج آن، نک‍ : همو، 135-149). 

مآخذ

ابن‌جزری، محمد، غایة النهایة، به كوشش گ. برگشترسر، قاهره، 1351 ق/ 1932 م؛ همو، النشر فی القراءات العشر، به كوشش علی محمد ضباع، قاهره، مكتبة مصطفى محمد؛ ابن‌حجر عسقلانی، احمد، لسان المیزان، حیدرآباد دكن، 1329ق؛ ابن خیر اشبیلی، محمد، فهرسة، به كوشش ف. كودرا، بغداد، 1963 م؛ ابن عساكر، علی، تاریخ مدینة دمشق، عمان، دارالبشیر؛ همو، تبیین كذب المفتری، دمشق، 1347 ق؛ ابوشامۀ مقدسی، عبدالرحمان، المرشد الوجیز، به كوشش طیار آلتی قولاج، آنک‍ارا، 1406 ق/ 1986 م؛ ازهریه، فهرست؛ اهوازی، حسن، «مثالب ابن ابی بشر» (نک‍ : مل‍ ، آلار)؛ بغدادی، هدیه؛ حاجی خلیفه، كشف؛ ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به كوشش شعیب ارنؤوط و دیگران، بیروت، 1405ق/ 1985 م؛ همو، معرفة القراء الكبار، به كوشش محمدسید جادالحق، قاهره، 1387 ق/ 1967 م؛ همو، میزان الاعتدال، به كوشش علی محمد بجاوی، قاهره، 1382ق/ 1963م؛ رافعی، عبدالكریم، التدوین فی اخبار قزوین، به كوشش عزیزالله عطاردی، حیدرآباد دكن، 1404 ق/ 1984 م؛ شواخ، علی، معجم مصنفات القرآن الكریم، ریاض، 1404 ق/ 1984 م؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به كوشش رمضان عبدالتواب، بیروت، 1399 ق/ 1979 م؛ فهرس مجامیع المدرسة العمریة، به كوشش یاسین محمد سواس، كویت، 1408 ق/ 1987 م؛ همایی، جلال‌الدین، حاشیه بر نصیحة الملوك غزالی، تهران، 1351 ش؛ نیز: 

Allard, M., «Un Pamphlet contre al-Ašcarī», Bulletin d’études orientales, Damascus, 1970, vol. XXIII; GAL, S; Kohlberg, E., A Medieval Muslim Scholar at Work, Leiden etc., 1992. 
حسن انصاری