اهل سنت و جماعت

اَهْلِ سُنَّتْ وَ جَماعَت، اصطلاحی در گروه‌بندیهای مذهبی مسلمانان كه در طی قرون متمادی ناظر به گرایش مذهبی اكثریت مسلمانان بوده است. نسبت به اهل سنت و جماعت با رعایت اختصار، به صورت «سنی» شهرت یافته است. 
اصطلاح اهل سنت و جماعت، با قید سنت، مذاهب بدعت‌گذار، و با قید جماعت، مذاهب اهل خروج را از جرگۀ اكثریت خارج كرده است؛ اما باید توجه داشت كه مقصود از سنت و بدعت در اینجا، سنت و بدعت برپایۀ تعریفی است كه اكثریت از این دو اصطلاح داشته‌اند. در طول تاریخ اسلام، نمی‌توان گروهی از مسلمانان را نام برد كه نسبت انحراف از سنت و گرایش به بدعت را برخود پسندیده باشند. در حال حاضر، تنها گروههایی از مسلمانان كه از شمول تعبیر اهل سنت و جماعت خارج هستند، گروههای شیعه و اباضیه‌اند، اما در نگاه تاریخی، باید یادآور شد كه برخی از شعب كلامی مسلمانان، همچون معتزله و مرجئه نیز از سوی اكثریت در شمار اهل سنت و جماعت شمرده نمی‌شده‌اند. 
در صورتی كه تبیین مرزهای تاریخی میان اهل سنت و جماعت با گروههای دیگر مورد نظر باشد، نکات بسیاری باید مورد توجه قرار گیرد، اما مرزبندی میان اهل سنت و جماعت و گروههای دیگر در عصر حاضر، عملاً بر مبنای دیدگاه مذاهب نسبت به خلفای نخستین صورت می‌پذیرد. بدین توضیح كه اهل سنت و جماعت، با وجود گوناگونی طیفهای آن، بر مشروعیت خلافت 4 خلیفۀ نخستین اتفاق نظر دارند، در حالی كه شیعیان ــ به طور خاص امامیه و اسماعیلیه ــ حضرت علی(ع) را جانشین بلافصل پیامبر (ص) می‌شمارند و اباضیه نسبت به خلافت عثمان و حضرت علی (ع)، انتقاداتی را وارد می‌دانند. شعبۀ زیدیه از شیعه با وجود اینک‍ه بیش از دیگر گروههای شیعه به اهل سنت و جماعت نزدیك گشته‌اند، ولی هنوز برخی دیدگاههای مبنایی ایشان در باب امامت، این فرقه را نیز از اهل سنت و جماعت متمایز نگاه داشته است. 
از نظر اصول اعتقادی، اهل سنت و جماعت در اشكال كنونی آن، در طیفی میان اشعریه تا سلفیه پراكنده‌اند و این تمایز از آن رو پدید آمده است كه گروهی از عالمان در برخورد با مباحث اعتقادی راهی كلامی و استدلالی را می‌جسته‌اند، در حالی كه گروهی دیگر، دست یافتن به عقیده‌ای نجات بخش را در گرو پذیرش نصوص و پیروی شیوۀ سلف (صحابه و تابعین) در پرهیز از مباحث كلامی و تسلیم نسبت به نصوص شرعی دانسته‌اند (نک‍ : ه‍ د، اشاعره، نیز سلفیان). گونه‌ای خاص از گرایشهای اعتقادی اهل سنت و جماعت كه در گستره‌ای از تاریخ در مشرق اسلامی از حیاتی ممتد برخوردار بوده، مكتب حنفیان اهل سنت و جماعت، و شكل كلامی شدۀ آن، یعنی مذهب ماتریدیه است (نک‍ : ه‍ د، 5/ 389-391). 
دربارۀ گروه‌بندیهای اهل سنت و جماعت در حوزۀ فقهی، باید گفت كه از میان مذاهب گوناگون ایشان، 4 مذهب حنفی، مالكی، شافعی و حنبلی در طول تاریخ بیش از همه اهمیت یافته، و در حال حاضر نیز اكثریت قریب به اتفاق اهل سنت و جماعت پیرو همین مذاهب چهارگانه‌اند. به عنوان مذاهب دیگر فقهی در میان اهل سنت و جماعت باید از مذهب اوزاعی (ه‍ م)، مذهب سفیان ثوری، مذهب ابوثور (ه‍ م) و مذهب ظاهری یاد كرد كه جز آثار بسیار محدود از مذهب اخیر، همگی به تاریخ سپرده شده‌اند. مذهب ظاهری امروزه به‌عنوان مذهبی از مذاهب هشتگانۀ مسلمین، مورد توجهی محدود قرار گرفته است. افزون‌بر آنچه یاد شد، باید حركتهایی اصلاح‌گرا در فقه اهل سنت و جماعت را مورد توجه قرار داد كه به دنبال استنباط مستقیم احكام فقهی از ادله و نصوص شرعی است و پیروی مذهبی خاص از مذاهب اربعه را كنار نهاده است.