انطالیه

اَنْطالیه، یا انتالیا، شهری در گوشۀ شمال غربی خلیجی به همین نام در دریای مدیترانه و جنوب آناتولی در تركیه، و مركز استانی به همین نام كه در دوران فرمانروایی عثمانیان، استان تَكه (تكه ایلی) نامیده می‌شد و قلمرو امیرنشین تكه بود. 
استان انطالیه با مساحت 815‘20 كمـ2 از شمال به استانهای بوردور و اسپارتا (ه‍ م)، از شمال شرقی به استان قونیه، از شرق به ایچ ایل و از جانب غرب به مُغله محدود است. بلندترین نقطۀ استان، بیگ داغ با ارتفاع 070‘3 متر است (YA, II/ 750). آب و هوای آن مدیترانه‌ای، و دمای متوسط سالانۀ آن °18 سانتی‌گراد است. در سرشماری سال 1990 م، جمعیت استان 211‘132‘1 نفر بود كه 194‘602 نفر آن در مركز استان زندگی می‌كردند («آمار ... »، 6). 
ناحیۀ انطالیه یكی از كهن‌ترین زیستگاههای انسان در آناتولی بوده است (YA, II/ 764). به نوشتۀ استرابن (VI/ 229, 323)، آتالوس فیلادلفوس و به عبارتی دیگر آتالوس دوم پادشاه برگاما، در سدۀ 3 ق‌م این شهر را در ناحیۀ پامفولیا در كنار دریا بنا نهاد و آن را پایگاه خود قرار داد، YA)، همانجا) و از این رو، این شهر آتالیا نامیده شد (استرابن، همانجا). یاقوت آنجا را شهر بزرگ بلاد روم نامیده كه انطالیه خواهر انطاكیه دختر روم بن الیقن بن سام بن نوح آن را بنا نهاد (1/ 388؛ دربارۀ صورتهای دیگر نام انطالیه، نک‍ : نعیما، 6/ 408؛ YA، همانجا؛ شرف‌الدین، 849). 
ناحیۀ انطالیه یا پامفولیا، نخست در قلمرو حكومتهای برگاما، پس از آن در سدۀ 1 ق‌م در حاكمیت رومیها قرار گرفت و سپس به دست دزدان دریایی افتاد و بعدها جزو قلمرو بیزانسیها شد و یكی از مراكز انتشار دیانت مسیح گردید (YA, II/ 769؛ استروگُرسكی، 123). با ظهور دین اسلام، به تدریج مقدمات نفوذ مسلمانان در این ناحیه فراهم شد. فضل ابن قارن در 246 ق/ 860 م قلعۀ انطالیه را گشود (طبری، 9/ 219)، اما تسلط وی بر این قلعه دیری نپایید و بار دیگر بیزانسیها بر آنجا مسلط شدند. با ورود قبایل ترك در سدۀ 5 ق/ 11م به آسیای صغیر، انطالیه به سبب موقعیت ویژۀ جغرافیایی مورد توجه فرمانروایان ترك قرار گرفت و چندین بار میان سلجوقیان و بیزانسیها دست به دست شد (نک‍ : مختصر ... ، 80، 81، 86، 125، 128؛ توران، 110-111؛ سویم، 126). 
در 762 ق/ 1361 م قبرسیها آنجا را تصرف كردند. با ضعف دولت سلجوقیان آسیای صغیر ادارۀ شهر به دست خاندان بنی حمید افتاد (اوزون چارشیلی، 62-69). در 793 ق/ 1391 م بایزید اول (ایلدرم) آنجا را تصرف كرد (رفیق، 67). مدتی نیز این شهر در محاصرۀ محمد بیك امیر قرامان قرار گرفت (روملو، 182-183). سرانجام مراد دوم در 826 ق/ 1423 م آنجا را از دست قرامانیان درآورد (همانجا) و برای همیشه ضمیمۀ قلمرو عثمانی ساخت. 
ابن بطوطه در سدۀ 8 ق/ 14 م انطالیه را «شهری بسیار زیبا، آباد با باغهای وسیع، پرمیوه، با چشمه‌های آب گوارا» وصف می‌كند كه مردمان آن برحسب مشاغل خود در محلات مخصوص زندگی می‌كردند (ص 284-285) و پادشاه آن خضر بیك بن یونس از خاندان حمید بود (همو، 287). اولیا چلبی سیاح دیگر سدۀ 11 ق/ 17 م از قلعۀ آنجا كه دارای 80 برج بود، همچنین مسجد آن به تفصیل بحث می‌كند (VI/ 285-289). ابوالفدا نیز از باغهای پردرخت و درختان مركبات، قلعه و لنگرگاه آن یاد می‌كند (ص 381). 
امروزه شهر انطالیه بسیار توسعه یافته است و این شهر و استان با دارابودن طبیعت زیبا و آثار باستانی فراوان كه به دوره‌های قبل و بعد از اسلام مربوط است و نیز استراحتگاههای كنار دریا، یكی از مراكز بسیار مهم كشور تركیه از نظر جلب جهانگرد به شمار می‌آید. 

مآخذ

ابن بطوطه، رحلة، بیروت، 1384 ق/ 1964 م؛ ابوالفدا، تقویم البلدان، به كوشش رنو و دوسلان، پاریس، 1840 م؛ رفیق، احمد، «فاتح زماننده تكه ایلی»، تاریخ عثمانی انجمنی مجموعه سی، استانبول، 1340ق، س 14، شم‍ 2(79)؛ روملو، حسن، احسن التواریخ، به كوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1349 ش؛ شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه، به كوشش اورنبایوف، تاشكند، 1972 م؛ طبری، تاریخ؛ مختصر سلجوق‌نامۀ ابن بی‌بی، به كوشش هوتسما، لیدن، 1902 م؛ نعیما، مصطفى، تاریخ، استانبول، 1283 ق؛ یاقوت، بلدان؛ نیز: 

Census of Population 1990, State Institute of Statistics, Ankara, 1991; Evliya Çelebi, Seyahatname, Istanbul, 1935; Ostrogorsky, G., Bizans devleti tarihi, tr. F. Işiltan, Ankara, 1981; Sevim, A. and Y. Yücel, Türkiye tarihi, Ankara, 1989; Strabo, The Geography, tr. H. L. Jones, London, 1970; Turan, O., Türkiye selçuklularι, Ankara, 1988; Uzunçarşılı, İ. H., Anadolu beylikleri, Ankara, 1984; YA. 
علی‌اكبر دیانت