تذکرة الخواتین

تَذْکِرَةُ الْخَواتین، نام کتابی است مشتمل بر شرح احوال و آثار مشاهیر زنان مسلمان از صدر اسلام تا ابتدای سدۀ 14ق / 20م.
گردآورندۀ کتاب، محمد بن محمد رفیع، ملقب به ملک‌الکتّاب شیرازی (دربارۀ او، نک‍ : گلچین معانی، 1 / 224) است که در 1306ق / 1889م، آن را در هند به چاپ رساند. این تذکره شامل یک مقدمۀ کوتاه، متن اصلی و خاتمه است. مقدمه به نثر مصنوع نوشته شده، و مؤلف در آن، انگیزۀ خود را از تألیف تذکـرة الخواتین، چنیـن بیان داشتـه است: «ارباب سیر از آنها ــ نسوان ــ به درستی ذکری نکرده‌اند، مصمم شدم که در حالات نساء مشهور استقصاء کنم». او مدعی است که در ضمن تحقیق، به کتاب مشاهیر النساء، نوشتۀ محمد ذهنی افندی برخورده، و آن را اساس قرار داده است و سپس «معلومات خود را با بعضی تصرفات» بدان اضافه کرده، و بدین طریق، تذکرة الخواتین را به‌شکل کنونی تدوین نموده است (نک‍ : ص 2).
متن کتاب دارای نثری ساده به شیوۀ اواخر دورۀ قاجار است. این بخش (گذشته از زندگی‌نامۀ ملکه ویکتوریا)، شامل شرح احوال 283 تن از مشاهیر زنانی است که در حوزۀ فرهنگ ایرانی و اسلامی بالیده‌اند. ترتیب و توالی زندگی‌نامه‌ها برپایۀ نظم الفبایی است که از «آمنه بنت وهب» آغاز، و با «یاسمن بو» پایان می‌یابد.
زنان معرفی شده در این کتاب، از مذاهب، ادیان و نحله‌های فکری مختلفی هستند. مانند رابعه، قرةالعین، مهستی، ملکه ویکتوریا و هند جگرخوار (ص 126، 155، 166، 168، 175). سبب معرفی زنان در این تذکره، اشتغال، اشتهار و یا تبحر آنها در موضوعات و فنونی چون: شعر، موسیقی، خوش‌نویسی، حدیث، زهد و عرفان، آواز و یا قرابت با شخصیتهای دینی بوده است، مانند آزاد و آنی فاطمه خانم (شاعر)، اسماء بنت‌محمد و ام‌الفتح (محدث)، اسماء عبرت و یاسمن بو (خوش‌نویس)، ام هارون (زاهد)، ام علی (عارف)، بذل (آوازخوان)، دنانیر و زهره (موسیقی‌شناس، نوازنده و آوازخوان) و ام‌سلمه و ام‌حبیبه (همسران پیامبر(ص)) (ص 7، 14، 25، جم‍ ‌). این زنان به لحاظ جغرافیایی وابسته به 4 حوزۀ ایران، هند، عثمانی و عرب (شامل عراق، شامات، مصر و اندلس) هستند. مثلاً: پادشاه خاتون و پری‌جان خانم از ایران (ص 60-66)، جانان بیگم و جهان آرابیگم از هند (ص 80- 84)، پرتو پیاله و بزم عالم از عثمانی (ص 64، 66) و حفصه بنت حمدون و حکیمۀ دمشقیه از حوزۀ عرب (ص 91-92). خاتمۀ کتاب بیانگر این موضوع است که ملک الکتاب، کتاب خود را به دستور حکمران بهوپال، شاه جهان بیگم ملقب به «کراون آو ایندیا» با خط میرزا مهدی شیرازی به چاپ رسانده است.
برخی از ویژگیهای این کتاب را می‌توان در شمار کاستیهای آن محسوب داشت، از جمله: 1. مؤلف علاوه بر مشاهیر النساء (ص 2)، به کتابهای دیگری مانند انباء الغمر بابناء العمر ابن حجر، تاریخ طبری، الکامل ابن اثیر، سیرۀ ابن هشام، تزیین الاسواق داوود انطاکی، الخطط مقریزی و نفح الطیب مقری (نک‍ : ص 14، 15، 20، 27، 44، 54) اشاره می‌کند که در ظاهر، از مآخذ کار او بوده است. اگر چنین فرضی را بپذیریم؛ باید یادآور شویم که وی به مآخذ کار خود در ترجمۀ زنان ایران و هند (گذشته از نفحات الانس جامی، نک‍ : ملک‌الکتاب، 36)، اشاره نکرده است. 2. تراجم زنان حوزۀ فرهنگ عربی، بیش از زنان حوزۀ فرهنگ ایرانی، هندی و عثمانی است. 3. درج زندگی‌نامۀ ملکه ویکتوریا (نک‍ : ص 168- 175)، در میان تراجم زنانی که هیچ وجه اشتراکی با وی ندارند و اختصاص 8 صفحه بدین موضوع، اندکی غیرعادی جلوه می‌کند. هر چند مبادرت به این امر می‌تواند نوعی ادایِ دِین به دولت بریتانیا باشد که پیش‌تر ملک‌الکتاب را به لقب «خان صاحب» مفتخر کرده بود (نک‍ : گلچین معانی، همانجا).
گلچین معانی (1 / 223- 224) با مقایسه‌ای که میان این تذکره و نیز تذکرۀ خیرات حسان، نوشتۀ اعتمادالسلطنه، انجام داده، به این نتیجه رسیده است که تذکرة الخواتین، اقتباس کاملی از تذکرۀ خیرات حسان، به همراه حذف بخشهایی از آن است و تنها نوآوری ملک‌الکتاب، اضافه کردن زندگی‌نامۀ ملکه ویکتوریا‌ست.

مآخذ

 گلچین معانی، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران، 1348ش؛ ملک‌الکتاب، محمد، تذکرة الخواتین، بمبئی، 1306ق.  

علی میرانصاری