تتایی

تَتایی، ابوعبدالله محمدبن ابراهیم بن خلیل(د 942ق / 1535م)،فقیه و قاضی‌مصری، نسب او به‌تَتا، از روستاهای منوفیۀ مصر می‌رسد (موسوعة…، 8 / 371). برخی نیز وفات او را 937ق آورده‌اند (ابن غـزی، 2 / 17؛ قس: غـزی، 2 / 21؛ ابن عمـاد، 8 / 224). 
نجم‌الدین غزی (همانجا)، او را به جامعیت در علم و عمل ستوده است. این سخن در کنار یادکرد بدرالدین قرافی از عفت، دیانت، امانت، صیانت، فضل و تواضع تتایی (نک‍ : ص 186)، شخصیت وی را باز می‌نماید. تتایی مدتی قاضی‌القضات مصر بود، اما این سمت را وا نهاده، به تألیف و تدریس پرداخت (نک‍ : بدرالدین قرافی، همانجا؛ مخلوف، 272). از جملۀ استادان و مشایخ وی می‌توان نورالدین سنهوری، احمدبن یونس قسنطینی، سبط ماردینی و برهان‌الدین لقانی را برشمرد (باباتنبکتی، 2 / 588؛ مخلوف، همانجا). 
اگرچه به نظر می‌رسد که جایگاه علمی او دارا بودن شاگردان فراوانی طلب کند، گویا در میان شاگردان وی، تنها عبدالرحیم عباسی اسلابولی (اسلامبولی؟) و شیخ فیشی برای تذکره‌نویسان شناخته بوده‌اند (نک‍ : غزی، مخلوف، همانجاها). 
تتایی در زمان حیات علمی خود آثار فراوانی تألیف کرد که بسیاری‌ هم‌ اکنون‌ موجود است.در این‌ میان، کتاب خطط‌ السداد و الرشد که شرحی است بر مقدمۀ ابن رشد در فروع فقه مالکی، به همراه الدرالثمین و المورد المعین اثر ابوعبدلله میاره در 1293ق / 1876م در تونس به چاپ رسیده است. 
از دیگر آثار او که به‌ صورت‌ نسخه‌های‌خطی در کتابخانه‌های گوناگون جهان نگهداری می‌شود، می‌توان به اینها اشاره کرد: 1. البهجةالسنیة فی حل الاشارات السنیة، که در شرح قصیدۀ ابن فرح اشبیلی تألیف شده است. نسخه‌ای از آن در قاهره موجود است (نک‍ : GAL, I / 459)؛ 2. تنویر المقالة فی حل الفاظ الرسالة، در شرح رسالۀ ابن ابی زید (برای برخی طعنها دربارۀ تألیف این اثر به‌دست وی، نک‍ : بدرالدین قرافی، همانجا)، این اثر دارای نسخه‌های بسیاری است که در کتابخانه‌های مختلف وجود دارد (خدیویه، 3 / 158؛ ازهریه، 2 / 314؛ علوش، 2(1) / 270؛ بلوشه، شم‍ 5327؛ «فهرست... مونیخ»، / 121-122(2)I؛ نیز GAS, I / 480) و بر آن، شروح و حواشی بسیار نوشته شده است که از آن جمله، می‌توان به شرح علی بن محمد اُجهوری و حاشیۀ علی بن چلبی شبینی اشاره کرد (GAS، همانجا؛ نیز GAL, I / 187؛ برای نسخه‌ای از همین کتاب، با نام تفسیر المقالة، نک‍ : علوش، همانجا)؛ 3. جواهر الدرر فی حل الفاظ المختصر، شرح کوچکی بر مختصر خلیل، که تألیف آن را در 10 محرم 933 تمام کرده است (برای نسخه‌‌های آن، نک‍ : خدیویه، 3 / 159؛ الفهرس...، 226؛ دوسلان، شم‍ 4555؛ «فهرست مونیخ»، / 124(2)I؛ بخشهایی از آن: «فهرست... موزۀ بریتانیا»، I / 129؛ نیز GAL, II / 102)؛ 4. الدر البهیة فی حل الفاظ القرطبیة، شرحی است بر مقدمۀ قرطبیة، اثر یوسف بن عمر قرطبی (نک‍ : GAL, I / 551)؛ 5. فتح الجلیل (برای نسخۀ آن نک‍ : GAL, II / 102; GAL, S, II / 97). 
اثری نیز با نام مسند تتایی در کتابخانۀ ملی برلین (نک‍ : آلوارت، شم‍ 172) محفوظ است. 

مآخذ

ابن عماد، عبدالحی، شذرات الذهب، بیروت، 1399ق / 1979م؛ ابن غزی، محمد، دیوان الاسلام، به کوشش سیدکسروی حسن، بیروت، 1411ق / 1990م؛ ازهریه، فهرست؛ باباتنبکتی، احمد، نیل الابتهاج، به کوشش عبدالحمید عبدالله هرامه، طرابلس، 1989م؛ بدرالدین قرافی، توشیح الدیباج، به کوشش احمد شتیوی، بیروت، 1403ق / 1983م؛ خدیویه، فهرست؛ علوش، ی. س. و عبدالله رجراجی، فهرس المخطوطات العربیة المحفوظة فی الخزانة العامة برباط الفتح، پاریس، 1954م؛ غزی، محمد، الکواکب السائرة، به کوشش جبرائیل سلیمان جبور، بیروت، 1949م؛ الفهرس التمهیدی للمخطوطات المصورة، قاهره، 1948م؛ مخلوف، محمد، شجرة الزکیة، قاهره، 1350ق؛ موسوعة جمال عبدالناصر، قاهره، 1386ق؛ نیز: 

Ahlwardt ; Blochet ; Catalogus codicum manuscriptorum orientalium quiin Museo Britannico, London, 1846-1952; Catalogus codicum manuscriptorium Bibliothecae Regiae Monacensis, München, 1970; DeSlane ; GAL; GAL, S; GAS. 

فرامرز حاج‌منوچهری