پیاس

پَیاس، یا «قاچیق» کنونی، بندری کوچک در استان ختای ترکیه. این نام در متون عربی به صورتهای بیاس (ابن خردادبه، 253؛ اسکندری، 52)، بیّاس (مقدسی، 154؛ اسکندری، همانجا؛ یاقوت، 1 / 772-773) و بایاس (ابوالفدا، 29) آمده است. گفته‌اند که نام این شهر برگرفته از واژه‌ای لاتینی به معنای محل استحمام است (EI2؛ حلو، 131). این بندر با 700‘27 تن جمعیت (1359ش / 1980م) در °36 و ´ 47 عرض شمالی و °34 و ´1طول شرقی در شهرستان دورت‌یول در کرانه‌های‌ شمال شرقی‌خلیج ‌اسکندرون‌ واقع است‌ (3450 , YA, V / 3446).
این شهر در باریکۀ ساحلی میان خلیج اسکندرون و کوههای «جبل لکام» یا آمانوس قرار دارد (EI2). از پیاس در شرح وقایع جنگ ایسوس که میان اسکندر مقدونی و داریوش سوم هخامنشی درگرفت و نیز در نبردی که میان خسروپرویز و هراکلیوس در حوالی انطاکیه روی داد، یاد شده است (IA, IX / 531). پیاس در سده‌های نخستین اسلامی، به سبب واقع شدن در نزدیکی مرزهای امپراتوری بیزانس از اهمیت سوق‌الجیشی برخوردار، و دارای قلعه‌های نظامی بوده است (ابوالفدا، همانجا؛ EI2 ). در دورۀ عباسیان این شهر از توابع شام و از شهرهای کورۀ قنسرین به شمار می‌رفته است (مقدسی، همانجا). در آن دوره پیاس شهری کوچک با کشتزارهای سرسبز و نخلستانهای بسیار بوده است (حدود...، 171؛ ابن‌شداد، 1(2) / 163). در سالهای 780-980ق / 1378-1572م این شهر جزو قلمرو بنی‌رمضان بوده است (لین‌پول، 313؛ زامباور، 234).
پیاس در دورۀ عثمانیان به سبب داشتن موقعیت مناسب بندرگاهی، افزون بر آنکه از اهمیت خاص تجارتی و اقتصادی برخوردار بود، موقعیت سوق‌الجیشی خود را نیز همچنان حفظ کرده بود؛ به سبب اهمیت آن نزد عثمانیان، محمدپاشا در اواسط سدۀ 10ق / 16م به استحکامات آن افزود و مجموعه‌ای شامل کاروان‌سرایی بزرگ و مسجد جامع (امروزه جامع کبیر)، مدرسه و حمام عمومی و بازاری سرپوشیده در آن بنا کرد (نک‍‍ :‌ اوزون چارشیلی، II / 637-638؛ IA، همانجا). اولیا چلبی حدود 50 سال پس از این تاریخ، از باروها و قلعه‌های نظامی بسیار مستحکم آن که مجهز به توپخانه بوده‌‌اند و دیگر ابنیۀ این شهر در سفرنامۀ خود سخن گفته است (3 / 42-46). 
در سدۀ 13ق / 19م، شهر پیاس با حدود 5 هزار تن جمعیت مرکز قضایی (شهرستان) به همین نام در ولایت آدانابه شمار می‌رفته است. قضای پیاس نیز 49 روستا و 11 هزارتن جمعیت داشته است که از آن میان 8 هزار تن مسلمان و 3 هزارتن مسیحی رومی و ارمنی بوده‌اند. شهر پیاس علاوه بر مسجد جامع، دارای دو کلیسا ــ یکی برای مسیحیان ارمنی و‌دیگری برای مسیحیان رومی‌ ــ بوده است. کشاورزی نیز در این دوره رونق داشته، و‌محصولاتی چون بنشن، خرما، زیتون، لیمو و پرتقال در آن به فراوانی به عمل می‌آمده است (سامی، 2 / 1571).
در اواخر جنگ جهانی اول (1918م) نیروهای فرانسوی پیاس را به تصرف درآوردند که این امر با اعتراض عثمانیان روبه رو شد و سرانجام در 1300ش / 1921م با امضای معاهده‌ای میان طرفین، پیاس به دولت عثمانی واگذار شد، اما به سبب واقع شدن این شهر در سرحدات عثمانی با متصرفات فرانسه، مرکز قضا از پیاس به دورت یول منتقل شد. در 1318ش / 1939م با تشکیل استان ختای، قضای دورت یول همراه پیاس ضمیمۀ این استان گردید (IA, IX / 531-532). 

مآخذ:

ابن‌خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1306ق / 1889م؛ ابن‌شداد، محمد، الاعلاق الخطیرة، به کوشش یحیى زکریا عباره، دمشق، 1991م؛ ابوالفدا، تقویم‌البلدان، به کوشش رنو و دوسلان، پاریس، 1840م؛ اسکندری، ابوالفتح، الامکنة و المیاه و الجبال، به کوشش مازن عماوی، فرانکفورت، 1410ق / 1990م؛ اولیا چلبی، سیاحت‌نامه، به‌کوشش احمد جودت، استانبول، 1314ق؛ حدودالعالم، به‌کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1340ش؛ حلو، عبدالله، تحقیقات‌تاریخیة‌لغویة، بیروت، 1999م؛ زامباور،‌معجم الانساب و الاسرات الحاکمة، ترجمۀ زکی محمد حسن و حسن احمد محمود، بیروت، 1400ق / 1980م؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1306ق / 1889م؛ لین‌پول، استانلی، دول اسلامیه، ترجمۀ خلیل ادهم، استانبول، 1345ق / 1927م؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906م؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

  EI2; IA; Uzunçarṣılı, İ. H., Osmanlı tarihi, Ankara, 1983; YA. 
کاظم میرسجادی