اتک، پاکستان

اَتَك، یا اَتُك، شهر و رودی در پاكستان. 
شهر اتك: این شهر در °32 و ´53 عرض شمالی و °72 و ´15 طول شرقی، در فاصلۀ 64 كیلومتری جنوب شرقی پیشاور، در ناحیه‌ای به همین نام قرار گرفته است (دویی، 350؛ قس: EI1؛ EI2؛ بستانی، 6 / 208). شهر اتك مركز بخشی از راولپندی (پنجاب قدیم) است كه خود دارای 412‘10 كم‍2 مساحت است و در 1019 م جمعیت آن 430‘464 نفر بوده كه حدود 90٪ آن را مسلمانان تشكیل می‌داده‌اند (EI1). بستانی جمعیت این ناحیه را 000‘700 نفر نوشته است (بستانی، همانجا). رود اتك این ناحیه را از پیشاور جدا می‌سازد (دویی، 37). این ناحیه را اخیراً كمپبل‌پور نامیده‌اند (WNGD, 208). 
قدمت شهر اتك به پیش از میلاد مسیح بازمی‌گردد. برخی منابع تاریخی خبر می‌دهند كه اسكندر در 326 ق‌م به این شهر كه در آن زمان تاكسیلا نام داشته (چتفیلذ، 67)، وارد شده است (چاتورودی، 95؛ قس: مك‌كریندل، 77, 78؛ بستانی، همانجا). اكبر شاه در 989 ق / 1581 م به منظور ایجاد امنیت و جلوگیری از تاخت و تاز مخالفان خود، خواجه شمس‌الدین خافی (خوافی؟) را مأمور ساختن دژی مستحكم در این محل كرد (ابوالفضل، 3 / 355، 491؛ «تاریخ»، V / 423). این دژ در واقع یكی از دژهایی بودكه در این دوره در سرتاسر امپراتوری ساخته شد و در اصل گذرگاه دسترسی به هندوستان از طریق كابلستان به شمار می‌رفت (نات، II / 274-275). 
تقریباً همۀ مهاجمان به سرزمین هند در طول تاریخ از شهر اتك عبور كرده‌اند (چتفیلد، مقدمه، 33) و به همین علت این محل پیوسته دارای اهمیت نظامی بوده است. سلطان محمود در سدۀ‌ 4ق / 10 م ضمن عبور از این ناحیه، سكنۀ غیرمسلمان آن را قتل عام كرد (همو، 67). تیمور در 800 ق / 1398 م در این محل از سند عبور كرد (لین‌پول، 156) و نادر نیز در همین نقطه از این رودخانه گذشت (حدیث نادرشاهی، 51؛ اسپین، 35). ظاهراً شهر و دژ اتك در طول سیطرۀ مغول به عنوان یكی از مراكز مهم ارتباطی مورد استفاده بوده است (همو، 32). 
نویسندۀ اكبرنامه به شهر اتك بنارس اشاره دارد كه در نزدیكی خیرآباد قرار داشته است (ابوالفضل، 3 / 492؛ قس: تسبیحی، 1 / 77). در این زمان دو حد امپراتوری یعنی اتك و كَتَك، هر دو دارای پسوند بنارس بوده‌اند («تاریخ»، V / 386, 423). شیر شاه سوری (حك‍ ‍948-952 ق) در مدت كوتاه سلطنت خود، این دو حد را از طریق جادۀ بزرگی كه با علامتهای تعیین مسافت مشخص بود، به یكدیگر متصل ساخت (حكمت، 143، 494).
در هر حال، در سدۀ 16 ‌و اوایل سدۀ‌ 17 م، اتك را شهری دانسته‌اند كه دارای دژی مستحكم بوده و رود سند از كنارۀ غربی آن می‌گذشته است («سفرهای قدیم»، 168, 292). 
امروزه این شهر بین راولپندی و پیشاور قرار دارد (صافی، 104) و جمعیت آن را دویی (ص 351) 630 نفر و بستانی 800‘1 نفر نوشته است (بستانی، همانجا).

رود اتك

منابع مختلف این رود را همان رود سند (انوار، 739) و گاهی نیلاب (كشمیری، 52؛ مرعشی، 2) و حتی آن را به خطا «كابل دریا» نیز نوشته‌اند (تسبیحی، همانجا). نویسندۀ تاریخ كشمیر، نیلاب را نام سند و همان رود اتك دانسته است (راج ترنگینی، 408‌). 
ظاهراً نام آب، رود و یا دریای اتك به قسمتی از سند كه از محل شهر اتك می‌گذرد، اطلاق شده است (قس: همان، 352، 408؛ اوتر، 157، 170)، هر چند برخی منابع نیز آن را رودی دانسته‌اند كه در محل شهر اتك به سند می‌پیوندد (چتفیلد، مقدمه، 33)‌. 
این رود در محل شهر و دژ اتك دارای 250 متر عرض و با توجه به نوسان آبدهی فصلی بین 9 تا 21 متر عمق دارد (بستانی، 6 / 208). دراین محل گردابی تشكیل می‌شودكه در گذشته عبور از آن در فصل طغیانی به سختی امكان‌پذیر بوده است (قابل خان، 2 / 813). بستر این رود حدود 610 متر از سطح دریا ارتفاع دارد (دویی، 38).
گذرگاه تاریخی اتك كمی پایین‌تر از محل اتصال كابل رود به سند قرار دارد (گوگ، 193). در این محل كوهها به یكدیگر نزدیك شده و حجم آب رودخانه به شدت افزایش می‌یابد و در فصل طغیانی به صورت جریانی سیلابی درمی‌آید (دویی،37). 
رود اتك در 145 كیلومتری پایین دست شهر اتك، از تپه‌های صخره‌ای و بریده شده عبور كرده و سرانجام به دشتهای پایین دست این ناحیه وارد می‌شود (همو، 38). یك پل راه آهن در 1883 م (1300 ق) احداث شد (EI2) و نیز امكان عبور با كشتی درعرض رودخانه در این محل وجود دارد (همانجا).

مآخذ

ابوالفضل علامی، اكبرنامه، كلكته، 1886 م؛ انوار، عبدالله، مقدمه و تحشیه و تعلیقات بر جهانگشای نادری، تهران، 1341 ش؛ اوتر، ژان، سفرنامه، ترجمۀ علی اقبالی، تهران، 1363 ش؛ بستانی؛ تسبیحی، محمد حسین، فارسی پاكستان و مطالب پاكستان‌شناسی، راولپندی، 1352 ق / 1394 ق؛ حدیث نادرشاهی، به كوشش رضا شعبانی، تهران، 1356 ش؛ حكمت، علی اصغر، سرزمین هند، 1337 ش؛ راج ترنگینی‌ (تاریخ كشمیر)، ترجمۀ فارسی ملاشاه محمدشاه آبادی، به كوشش صابر آفاقی، راولپندی، 1353 ش / 1394 ق؛ صافی، قاسم، سفرنامۀ‌ پاكستان، تهران، 1366 ش؛ قابل خان، ابوالفتح، ‌آداب ‌عالمگیری، گردآوری صادق مطلبی انبالوی، به كوشش عبدالغفور چودهری، لاهور، 1971 م؛ كشمیری، عبدالكریم، بیان واقع، سرگذشت احوال نادرشاه، تهران، 1362 ش؛ نیز: 

Chatfield, R., Hindoostan, New Delhi, 1983; Chaturvedi, S., Foreign Influx and Interaction with Indian Culture, New Delhi, 1985; Douie, J., The Panjab, North-West Frontier Province and Kashmir, Lahore, 1974; EI1; EI2; Early Travels in India, ed. W. Foster, New Delhi, 1985; Gough, C. and A. D. Innes, The Sikhs and the Sikh Wars, New Delhi, 1986; The History of Iran, Lahore, 1976; Lane-Poole, S., Mediaeval India, New Delhi, 1980; Mc Crindle, J. W., The Invasion of India, New Delhi, 1983; Nath, R., History of Mughal Architecture, New Delhi, 1985; Spain, J. W., The Pathan Borderland, Karachi, 1985; WNGD. 

عباس سعیدی