ابولهب

اَبولَهَب، عبدالعُزّی بن عبدالمطلب بن هاشم بن عبد مناف (د 2 ق / 623 م)، عموی پیامبر (ص) و یکی از سرسخت‌ترین دشمنان آن حضرت. ابولهب در اصل، به ابوعتبه کنیه داشت، ولی پدرش عبدالمطلب، او را به سبب زیبایی و گلگونی چهره، «ابولهب» می‌خواند (کلبی، 28؛ ابن‌سعد، 1 / 93). مادرش لُبْنى، دختر هاجر بن عبدمناف از قبیلۀ خزاعه بود (همانجاها؛ ابن‌هشام، 1 / 115، 118). 
از زندگی ابولهب پیش از ظهور اسلام، آگاهی دقیقی در دست نیست، اما احتمالاً همچون بیشتر قریشیان به بازرگانی اشتغال داشت و چنانکه از آیۀ 2، سورۀ مسد، برمی‌آید، ثروتی نیز اندوخته بود. ابولهب به سرقت گنجینۀ کعبه متهم شد و گفته‌اند بدین سبب قریشیان خواستند تا دست او را قطع کنند، ولی منسوبان مادری او مانع شدند (ابن درید، 121؛ ابن حبیب، 60- 64؛ ابن قتیبه، 125؛ طبری، 1 / 1134-1135) و برادر او ابوطالب، از این ماجرا سخت برآشفته بود (ابن حبیب، 62). 
روابط پیامبر (ص) و ابولهب ظاهراً تا پیش از بعثت، عادی و حسنه بوده است، چون پیامبر (ص) دو دختر خود رقیّه و امّ کلثوم را به ازدواج عتبه و عتیبه، پسران ابولهب درآورده بود (نک‍ : ابن سعد، 8 / 36-37؛ بلاذری، 1 / 122-123) و همچنین کنیز ابولهب، ثُوَیبه، مدتی پیش از حلیمۀ سعدیه، پیامبر (ص) را در کودکی شیر داده بود (ابن‌سعد، 1 / 108؛ بلاذری، 1 / 96؛ یعقوبی، 2 / 9). پس از بعثت پیامبر اکرم، ابولهب در زمرۀ سرسخت‌ترین دشمنان آن حضرت درآمد و شهرت او در تاریخ صدر اسلام به این سبب است. علت دشمنی ابولهب با پیامبر (ص) به روشنی معلوم نیست، اما در این کار، رقابت یا ابوطالب که پس از عبدالمطلب بر بنی هاشم ریاست یافته بود و جداً از پیامبر (ص) حمایت می‌کرد، بی‌تأثیر نبوده است. روایتی هم نشان می‌دهد که ابولهب و ابوطالب با یکدیگر روابط خوبی نداشته‌اند (نک‍ : بلاذری، 1 / 130). تعصب ابولهب در کیش نیاکانش نیز در مخالفت با پیامبر (ص) تأثیر داشته است و گفته‌اند که او برعهده گرفته بود، از بت «عزّی» در برابر آیین جدید، حمایت کند (واقدی، 2 / 874). 
ابولهب همسایۀ پیامبر بود و با همسرش امّ جمیل بر سر راه پیامبر (ص) خار و خاشاک و زباله می‌ریختند و او را گونه‌گونه می‌آزردند (ابن اسحاق، 144؛ ابن سعد، 1 / 200؛ ابن هشام، 1 / 380؛ بلاذری، 1 / 131). با اینهمه، باتوجه به برخی روایات، به نظر می‌رسد که او گاه نیز به حمایت از ابوطالب و پیامبر (ص) برمی‌خاسته است (ابن هشام، 2 / 10). 
پس از اینکه پیامبر (ص) به دستور خداوند دعوت خود را میان خویشان خود آشکار کرد، ابولهب از همانجا بنای مخالفت و عداوت نهاد و به آنان گفت که برای حفظ کیش آباء و اجدادی، در برابر آیین جدید بایستد و پیامبر (ص) را به استهزا گرفت. گفته‌اند که سورۀ «مسد» پس از این بود که در ذمّ او و همسرش بر پیامبر (ص) نازل شد (احمد بن حنبل، 1 / 307؛ ابن سعد، 1 / 74؛ بلاذری، 1 / 119-120؛ برای روایتهای گوناگون در مورد شأن نزول این سوره، نک‍ : قرطبی، 20 / 234-235) و به همین سبب ابولهب ظاهراً بیشتر به تحریک همسرش، پسران خود را وادار کرد تا دختران پیامبر (ص) را رها سازند (ابن سعد، 1 / 36-37؛ بلاذری، 1 / 122-123، 401). هنگامی که قریشیان هر گونه رابطه را با پیامبر (ص) و مسلمانان و بنی هاشم تحریم کردند و ایشان ناچار به شعب ابوطالب رفتند، ابولهب از قریشیان پشتیبانی کرد (ابن اسحاق، 156؛ ابن سعد، 1 / 209). گفته شده است که وی در میان آن دسته از سران مشرکان بود که تصمیم گرفتند، پیامبر را شبانه و پنهانی در بستر خویش به قتل رسانند (همو، 1 / 228). پس از فوت ابوطالب و خدیجه، ابولهب که اینک بر بنی‌هاشم، ریاست یافته بود، نخست تصمیم گرفت، به ظاهر برای مدتی از پیامبر (ص) در برابر تعرض قریشیان حمایت کند، ولی بعداً چون نظر پیامبر (ص) را در مورد ایمان عبدالمطلب دانست، از آن رأی بازگشت (همو، 1 / 211؛ بلاذری، 1 / 121) و همچنان به ناسزاگویی و تکذیب پیامبر (ص) ادامه داد (ابن‌اسحاق، 232؛ ابن سعد، 1 / 261؛ یعقوبی، 2 / 24). 
پس از هجرت پیامبر (ص)، ابولهب به سبب بیماری نتوانست در جنگ بدر (2 ق) شرکت کند (بلاذری، 1 / 292؛ قس: ابوالفرج، 4 / 173-174، که دلیل دیگری برای آن آورده است)، ولی به جای خود، عاص بن هشام بن مغیره را فرستاد که از ابولهب دینی بر گردن داشت و ابولهب به همین سبب بدهکاری او را بخشید (واقدی، 1 / 33). روایاتی از رفتار شگفت او پس از شنیدن خبر شکست قریشیان نقل شده است (ابن هشام، 2 / 302؛ ابوالفرج، 4 / 205-206)، اما وی که به بیماری پوستی سختی مبتلا بود، 7 روز پس از واقعۀ بدر درگذشت (ابن هشام، همانجا؛ ابن سعد، 4 / 74؛ بلاذری، 1 / 131؛ قس: مسعودی، 206). قریشیان جسد او را، شاید از بیم سرایت بیماری، به بیرون مکه بردند و بر آن سنگ انباشتند (بلاذری، 1 / 478؛ ابوالفرج، 4 / 206). ابن بطوطه (ص 143) در بیرون مکه، قبر منسوب به او را دیده بوده است. 
تصریح به نام ابولهب در قرآن کریم و ذمّ شدید او، بعدها گاه موجب برخی نزاعها و اظهار نظرها شد (نک‍ : کشی، 290؛ ابن ابی الحدید، 2 / 172). 
پسران ابولهب، بعدها در فتح مکه مسلمان شدند (طبری، 1 / 2343) و در پیکارهای طائف و حنین شرکت کردند (ابن‌قدامه، 143) و نسل او از طریق پسرانش ادامه یافت (ابن حزم، 72؛ سمعانی، 11 / 236). 

مآخذ

ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبةالله، شرح نهج البلاغة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1378 ق / 1959 م؛ ابن اسحاق، محمد، السیر و المغازی، به کوشش سهیل زکّار، دمشق، 1398 ق / 1978 م؛ ابن بطوطه، محمد بن عبدالله، رحلة، بیروت، 1384 ق / 1964 م؛ ابن حبیب، محمد، المنمّق فی اخبار قریش، به کوشش خورشید احمد فارق، بیروت، 1405 ق / 1985 م؛ ابن حزم، علی بن احمد، جمهرة انساب العرب، بیروت، 1403 ق / 1983 م؛ ابن‌درید، محمد بن حسن، الاشتقاق، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قاهره، 1378 ق / 1958 م؛ ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت، دارصادر؛ ابن قتیبه، عبدالله بن مسلم، المعارف، به کوش ثروت عکاشه، قاهره، 1960 م؛ ابن قدامه، عبدالله بن احمد، التبیین فی انساب القریشیین، به کوشش محمد نایف دیلمی، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ ابن‌هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، به کوشش ابراهیم ابیاری و دیگران، قاهره، 1355 ق / 1936 م؛ ابوالفرج اصفهانی، الاغانی، قاهره، دارالکتب المصریة؛ احمد بن حنبل، مسند، قاهره، 1313 ق؛ بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، به کوشش محمد حمیدالله، قاهره، 1959 م؛ سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، حیدرآباد دکن، 1400 ق / 1980 م؛ طبری، تاریخ، به کوشش دخویه، لیدن، 1879-1881 م؛ قرآن مجید؛ قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، قاهره، 1386 ق / 1967 م؛ کشی، محمد، معرفة الرجال، اختیار طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، 1348 ش؛ کلبی، هشام بن محمد، جمهرة النسب، به کوشش ناجی حسن، بیروت، 1407 ق / 1986 م؛ مسعودی، علی بن حسین، التنبیه و الاشراف، به کوشش عبدالله اسماعیل صاوی، قاهره، 1938 م؛ واقدی، محمد بن عمر، المغازی، به کوشش مارسدن جونز، لندن، 1966 م؛ یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ، بیروت، 1379 ق / 1960 م. 

علی بهرامیان