ابوالعلاء بهشتی

اَبوالْعَلاءِ بِهِشْتی، علاءالدین محمد بن احمد بیهقی اسفراینی، معروف به فخر خراسان (د 749 ق / 1348 م)، فقیه و ریاضی‌دان. نام او را احمد بن محمد و محمد بن محمد و لقبش را شمس‌الدین و فخرالدین نیز گفته‌اند. از سرگذشت او آگاهی نداریم و دربارۀ دوران زندگانی او نیز میان محققان اختلاف‌نظر شدید دیده می‌شود. برخی او را متعلق به سده‌های 9 و 10 ق / 15 و 16 م شمرده‌اند (مدرس، 244-245؛ آستان قدس، 8 / 159؛ GAL, I / 293, 470, II / 273; GAL, S, I / 650, 850, II / 294-295). 
دربارۀ ابوالعلاء بهشتی پژوهش چندانی صورت نگرفته است. از شرحی كه خود وی بر كتاب تجرید الاعتقاد خواجه نصیرالدین طوسی نوشته، معلوم می‌شود كه شیعۀ امامی بوده است. وی در دیباچۀ این شرح از نظام‌الملة والدین امیر ابوالرضا شیخ محمد بن امیر منصور ناصرالدین اقبوقا بتكچی اسفراینی ــ كه ظاهراً در آن دوران حـاكم این شهر بوده است ــ یاد می‌كند (گ 48؛ نیز نك‍ : آقا بزرگ، 4 / 214؛ مدرس، 245؛ شورا، 19 / 566-567).

آثـار

1. رسالة فی الحساب و الجبر و المقابلة. این رساله شامل دو مقاله، یكی در حساب و دیگری در جبر و مقابله است. هدف ابوالعلاء از تألیف این رساله، بیشتر رفع نیاز فقیهان در مسائل مربوط به ارث و غیر آن بوده است. مؤلف در دیباچه گوید: این رساله شامل حداقل مطالبی است كه فقیه باید از حساب و جبر و مقابله بداند. به همین مناسبت، این رساله، ما لا بد للفقیه فی الحساب و الجبر و المقابلة نیز نامیده شده است. برخی به خطا این دو عنوان را متعلق به دو رسالۀ مستقل از یكدیگر شمرده‌اند. این اثر به نام رسالۀ بهشتیه نیز خوانده شده است. ملك محمد بن سلطان حسین اصفهانی (سدۀ 10 ق) شرحی به زبان عربی بر این رساله نوشته است (آقا بزرگ، 5 / 86؛ شورا، 19 / 152، 565-566؛ GAL, II / 273; GAL, S, II / 295). شماری از نسخه‌های خطی این رساله در كتابخانه‌های شمارۀ 1 مجلس شورای اسلامی، آستان قدس، دانشكدۀ ادبیات تهران و دانشكدۀ الهیات تهران نگهداری می‌شود (شورا، 19 / 565-566؛ آستان قدس، همانجا؛ دانش‌پژوه، 208؛ الهیات، 1 / 300-301).
2. الفوائد الخراسانیة فی شرح الفرائض السراجیة. الفرائض السراجیة تألیف سراج‌الدین محمد بن محمود بن عبدالرشید سجاوندی حنفی (سدۀ 6 ق / 12 م) كتابی مشهور در تقسیم ارث است و شرحهای بسیار بر آن نوشته شده است (نك‍ : حاجی خلیفه، 2 / 1247). برخی از نسخه‌های خطی شرح ابوالعلاء در ایندیا افیس، اوپسالا، پترزبورگ و قاهره نگهداری می‌شود (نك‍ : GAL, I / 470; GAL. S, I / 650).
3. شرح القصیدة الطنطرانیة. این قصیده از احمد بن عبدالرزاق طنطرانی است و در ستایش نظام‌الملك سروده است. نسخه‌های خطی این شرح در برلین و پاریس نگهداری می‌شود ( آلوارت، VI / 594؛ دوسلان، I / 224).
4. المآب فی شرح الآداب. این اثر در شرح آداب البحث محمد بن اشرف حسینی سمرقندی نوشته شده است. برخی از نسخه‌های خطی آن در آستان قدس، برلین، پاریس و لیدن نگهداری می‌شود (آستان قدس ف، 498؛ آلوارت، IV / 526؛ بلوشه، 229؛ ورهووه، 291).
5. تفرید الاعتماد فی شرح تجرید الاعتقاد. ابوالعلاء این شرح را در ربیع‌الاول 741 ق / 1340 م در اسفراین به پایان رسانده است. نسخه‌هایی از این شرح در كتابخانه‌های مجلس و آستان قدس نگهداری می‌شود (شورا، 19 / 567؛ آستان قدس ف، 629؛ نیز نك‍ : آقا بزرگ، 4 / 214؛ مدرس، 245).

مآخذ

آستان قدس، فهرست؛ آستان قدس ف، فهرست؛ آقا بزرگ، الذریعة؛ ابوالعلاء بهشتی، محمد بن احمد، تفرید الاعتماد فی شرح تجرید الاعتقاد، نسخۀ خطی آستان قدس، شم‍ 15109؛ الهیات تهران، خطی؛ حاجی خلیفه، كشف؛ دانش‌پژوه، محمدتقی، فهرست نسخه‌های خطی كتابخانۀ دانشكدۀ ادبیات تهران، تهران، 1339 ش؛ شورا، خطی؛ مدرس رضوی، محمدتقی، احوال و آثار ... محمد بن محمد بن الحسن الطوسی، تهران، 1334 ش؛ نیز:

Ahlwardt, Blochet, De Slane; GAL; GAL, S; Voorhoeve.

محمدعلی مولوی