چغاله‌زاده سنان پاشا

چَغاله‌زاده سِنانْ پاشا (ح 951- رجب 1014ق / 1544 ـ نوامبر 1605م)، صدراعظم و از دولتمردان مشهور لشکری و کشوری دولت عثمانی. نام او در منابع به صورتهای گونا‌گون مانند چیقاله، جغاله، جغاله‌زاده، جیغاله، چیقالا (هامرپورگشتال، 6 / 126، 281، 8 / 289؛ پچوی، 2 / 87؛ سامی، 3 / 1822) و چغال اوغلی (جنابدی، 643، 644؛ فلسفی، 5 / 36) ضبط شده است و در میان عموم به جاغال اوغلی شهرت دارد (IA, III / 161). اگر چه تاریخ دقیق تولدش روشن نیست، اما با توجه به گزارشی که گفته شده، هنگام اسارت (969ق / 1561م) در جُربه ــ جزیره‌ای در مدیترانـه، جنـوب تـونس (نک‍ : سامـی، 3 / 1776) ــ 18سالـه بوده، می‌توان گفت که در 951ق به دنیا آمده است (هامر پورگشتال، 6 / 126). زادگـاه او را جـزیـرۀ مسینـه ــ در شـرق سیسیـل ــ آورده‌انـد («دائرة‌المعارف ... »، VII / 525؛ هامرپورگشتال، همانجا؛ سامی، 6 / 4286).
پدر چغاله‌زاده، ویسکونتی دی چیکالا که در مآخذ عثمانی به قپودان فرنگ و قپودان آناپولی نیز معروف است (IA ، همانجا؛ دانشمند، III / 178)، به خاندانی اصیل از جنوا منسوب، و در خدمت شارل پنجم (شارل کن) بود؛ با این همه، به دریازنی هم می‌پرداخت (اوزون چارشیلی، III(2) / 354 ؛ دانشمند، همانجا). سنان پاشا در اصل اسکی پیون یا سی‌پیون نام داشت (سامی، 3 / 1822؛ اوزون چارشیلی، همانجا؛ دانشمند، III / 69 ؛ IA، همانجا) و به سبب انتساب به پدرش، در مآخذ عثمانی به چغال ـ اوغلی معروف شد که محرف و ترکی شدۀ واژۀ چیکالاست.
پدر و پسر در جریان جنگ جربه (968ق / 1560م، برای تفصیـلات‌ این جنـگ، نک‍ : هامرپـورگشتـال، 6 / 122 بب‍ ‌) به اسارت دریانـوردان تـرک بـه دریـاسالاری قپودان پیالـه پاشا (ه‍‌ م) درآمدند (همو، 6 / 126، 8 / 289). آن دو را همراه دیگر اسیران بـه استانبول بردنـد و چغالۀ جوان را بـه اندرون ــ دربار عثمانی ــ فرستادند و پدرش نیز زندانی شد و گویند خود را مسموم ساخت («دائرة‌المعارف»، همانجا) و به روایتی دیگر با پرداخت فدیه آزاد شد و به مسینه بازگشت (IA ، همانجا).
چغالۀ جوان در اندرون پرورش و تربیت یافت و به دین‌ اسلام درآمد و او را یوسف‌سنان نام نهادند؛ از این رو، به یوسف سنان پاشا نیز معروف است (پچوی، 2 / 87، 284؛ اوزون چارشیلی، همانجا؛ دانشمند، III / 178؛ سامی، همانجا). چغاله‌زاده ــ یوسف‌سنـان ـ پس از تکمیل آموزش به خدمت در مشاغل دولتی مشغول شد؛ نخست سلاح‌دار پادشاه، سپس قاپوچی‌باشی (هامر‌پورگشتال، 6 / 281)، آن‌گاه رئیس ینی‌چریان (ینی‌چری آغاسی) شد (پچوی، نیز اوزون چارشیلی، همانجاها). چندی بعد منصب بیگلربیگیِ وان و آن‌گاه ایروان یافت (پچوی، 2 / 87؛ هامرپورگشتال، 7 / 144).
در لشکرکشی عثمانیان به ایران به فرماندهی عثمان پاشا، اوزدمیراوغلی در 993ق / 1585م (فلسفی، 1 / 85-86)، چغاله‌زاده نیز از سرداران عثمانی بود که وارد تبریز شد (پچوی، 2 / 97-100؛ هامرپورگشتـال، 7 / 86 بب‍ ، نیز برای تفصیلات آمدن عثمان پاشا، نک‍ : ابوبکربن عبدالله، 105- 118؛ جنابدی، 627-634). در این لشکرکشی به رغم فتح تبریز و قتل عام مردم آنجا از سوی عثمانیان (ابوبکربن عبدالله، همانجا؛ پچوی، 2 / 98- 99)، حمزه میرزا صفوی با شبیخونهای خود تلفات بسیاری بر سپاه عثمانی وارد ساخت (دانشمند، 95 III / 83-86,؛ فلسفی، 1 / 89 ؛ هامرپورگشتال، 7 / 144- 148).
در این اثنا عثمان پاشا درگذشت (فلسفی، همانجا) و چغاله‌زاده به وصیت همو، فرماندهی سپاه را بر عهده گرفت. او جمعی از قوای عثمانی را به سرداری جعفر پاشا در تبریز گذاشت و خود با عده‌ای دیگر به عثمانی بازگشت؛ اما در راه بازگشت بر اثر تهاجم ایرانیان متحمل تلفات بسیار شد (فلسفی، همانجا).
چون فرهاد پاشا به جای عثمان پاشا نشست، چغاله‌زاده به سمت بیگلر بیگی بغداد منصوب شد (پچوی، 2 / 110-112؛ اوزون چارشیلی، III(2) / 355). چندی بعد از آنجا به همدان تاخت و تا حوالی نهاوند و دزفول پیش رفت (پچوی، 2 / 111-112؛ هامرپورگشتال، 7 / 150؛ IA, III / 163).
چغاله‌زاده در مدت اقامت در بغداد، به کارهای عمرانی پرداخت، کاروان‌سراها و مراکز تجارتی ساخت و شاخه‌ای از آب فرات را به شهر نجف آورد (هامرپورگشتال، 7 / 150-151؛ IA، همانجا). او با اهل تشیع نیز با مدارا رفتار می‌کرد و تسهیلاتی برای زائران عتبات فراهم آورد (هامرپورگشتال، همانجا). وی پس از بغداد، والی ارزروم شد (اوزون چارشیلی، همانجا) و در 999ق / 1591م به دریا سالاری ــ قپودان پاشایی ــ رسید (همانجا؛ سامی، 3 / 1776)، اما 3 سال بعد معزول شد (همانجاها).
در پی پیروزی صدراعظم سنان‌پاشا در یانق قلعه (پچوی، 2 / 153 بب‍‌ )، چغاله‌زاده نیز در حوالی مسینه به کشتیهای اسپانیایی و فلورانسی حمله برد و شماری از آنها را به غنیمت گرفت و به استانبول آورد و این امر موجبات اشتهار و محبوبیت او را فراهم ساخت (هامرپورگشتال، 7 / 188؛ IA، همانجا). پس از آن در لشکرکشی عثمانیان به اِگری (ه‍ م) در زمان سلطان محمد سوم در 1005ق / 1596م شرکت کرد (برای تفصیل، نک‍ : هامر پورگشتال، 7 / 212-220؛ دانشمند، III / 641 ؛ سامی، 3 / 1822). در جریان این جنگ که فرماندهی آن با صدراعظم ابراهیم پاشا بود، چغاله‌زاده پیروزی به دست آمده را به خود نسبت داد و بدین وسیله توجه سلطان را جلب کرد و به جای ابراهیم پاشا به صدراعظمی برگزیده شد (پچوی، 2 / 204- 205؛ هامرپورگشتال، 7 / 219؛ اوزون چارشیلی، همانجا).
رفتار ناشایست و دور از انتظار چغاله‌زاده در مدت اندک صدارتش ــ 40 روز ــ نظیر قطع حقوق صاحبان تیمار و سپاهی، مصادرۀ اموال و کشتار بی‌گناهان موجب شورش امرا و سپاهیان شـد (هامرپـورگشتال، 7 / 219-220؛ پچوی 2 / 205-206؛ اوزون چارشیلی، III(2) / 356 ؛ نیز IA, III / 183)، تا سرانجام از مقام خود معزول، و به آق‌شهر تبعید شد (پچوی، 2 / 206؛ هامرپورگشتال، 7 / 221)؛ امـا مدتـی بعد بـه ولایت شام منصوب گردید (اوزون‌چارشیلی، همانجا) و پس از آن بـرای بار دوم به دریاسالاری برگزیـده شد (همانجا) و بیش از 6 سال در این مقام باقی‌ماند.
وی در 1013ق / 1604م با حفظ مقام دریاسالاری و دیگر مناصبش به سرداری کل سپاه ترک در آناتولی برگزیده شد و مأموریت یافت تا ولایاتی را که شاه‌عباس صفوی از عثمانی گرفته بود، بـاز پس گیرد (فلسفی، 5 / 36 بب‍ ؛ پچـوی، 2 / 261 بب‍ ؛ هامرپورگشتال، 8 / 66-67)؛ اما در این جنگ از شاه عباس صفوی شکست خورد و گریخت (فلسفی، 5 / 42- 48). وی نخست به شهر وان و سپس به دیاربکر رفت و در همان‌جا درگذشت (دانشمند، III / 243؛ یوجل، III / 43؛ پچوی، 2 / 266؛ اوزون چارشیلی، هامرپورگشتال، همانجاها) و یا به قولی خودکشی کرد (فلسفی، 5 / 48).
در منابع تاریخ عثمانی او را مردی شجاع، سخت‌گیر، انعطاف‌ناپذیر و مغرور خوانده‌اند، چنان‌که رفتارش شورشهایی را موجب شد (پچوی، 2 / 206؛ هامرپورگشتال، 8 / 68). برخی نیز برخلاف آن آورده‌اند که در جریان جنگ خاچ اووا از جبهه فرار کرد و به همین سبب به «فراری» نیز موسوم شد (دانشمند، III / 178). از سویی دیگر هنگام تصدی دریاسالاری، ناوگان دولت عثمانی را بازسازی و تقویت کرد و با استخدام افراد و عوامل جدید و با تجربه بر توانایی آن افزود (اوزون چارشیلی، همانجا). برخی نیز درخواست او از پاپ را برای بازگشت به آیین مسیح و مبارزه با عثمانیان مطرح کرده‌اند (دانشمند، همانجا). مدرسه، مسجد، گرمابه و چندین بنای دیگر از او در استانبول به یادگار مانده است. امروزه یکی از محله‌های شهر استانبول که از مراکز بازرگانی و اداری به شمار می‌آید، به جاغال اوغلو معروف است.

مآخذ

ابوبکر بن عبدالله، تاریخ عثمان پاشا (شرح یورش عثمانی به قفقاز و آذربایجان و تصرف تبریز 993-996)، به کوشش یونس زیرک، ترجمۀ نصرالله صالحی، تهران، 1387ش؛ پچوی، ابراهیم، تاریخ، استانبول، 1283ق / 1980م؛ جنابدی، میرزا بیگ، روضة الصفویة، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، 1378ش؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1308ق؛ فلسفی، نصرالله، زندگانی شاه عباس اول، تهران، 1347ش؛ هامرپورگشتال، یوزف، دولت عثمانیه تاریخی، ترجمۀ محمدعطا، استانبول، 1332ق؛ نیز:

Daniṣhmend, İ. H., İzahlı Osmanlı tarihi kronolojisi, Istanbul, 1948-1955; IA; Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1993; UzunarŞılı. İ. H., Osmanlı tarihi, Ankara, 1995; Yücel, Y. and A. Sevim, Türkiye tarihi, Ankara, 1991.

علی‌اکبر دیانت