ابن میثم

اِبْنِ مِيْثَم، كمال‌الدين ميثم بن علی بن ميثم بحرانی، محدث، فقيه و متكلم مشهور شيعی سدۀ 7ق / 13م. برخی لقب او را مفيدالدين آورده‌اند (شوشتری، 2 / 210؛ تنكابنی، 420). از زندگی او آگاهی اندكی در دست است. همين قدر گفته‌اند كه در 636ق / 1239م، زاده شد (ماحوزی، فهرست، 69) و نزد ابوالسعادات اسعد بن عبدالقاهر بن اسعد اصفهانی و كمال‌الدين علی بن سليمان بحرانی دانش آموخت (افندی، 5 / 227). اگرچه در منابع اشارتی به محل تحصيلات او نشده، ولی محتملاً در عراق و در مراكز تجمع شيعيان مانند حله به تحصيل علم پرداخت. اما ظاهراً پس از آن به بحرين بازگشت و گوشۀ عزلت برگزيد تا آنكه دانشمندان عراق، خاصه اهل حله كه او را مردی دانشمند می‌شمردند، از او خواستند كه به تربيت شاگردان و تأليف و تصنيف بپردازد. ابن ميثم در آغاز از سفر تن زد، اما سپس به عراق رفت (ماحوزی، «السلافة»، 1 / 43، 44) و به احتمال قوی در حله اقامت گزيد، چه، كسانی كه از او روايت كرده‌اند مانند سيد عبدالكريم بن طاووس حلی (افندی، همانجا) و علامۀ حلی (خوانساری، 7 / 216) اهل حله هستند. وی با خواجه نصيرالدين طوسی معاصر بود و گفته‌اند كه خواجه نزد او فقه می‌خواند و ابن ميثم در كلام شاگرد خواجه بوده است (ماحوزی، همان، 1 / 47؛ نك‍ : نوری، 3 / 462؛ خوانساری، 6 / 302). در واقع شهرت عمدۀ ابن ميثم در كلام است و حتی در شرحی كه بر نهج البلاغة نوشته، روش كلامی و فلسفی در پيش گرفته است.
وی در طرح مسائل و سبك استدلال به روش خواجه نصيرالدين در تجريد الاعتقاد نظر داشته و مستند استدلالهای او، برخلاف علامۀ حلی، بيشتر عقل است نه نقل: اگرچه از نظر چيرگی بر همۀ آراء و عقايد گونه‌گون متكلمان از علامۀ حلی ضعيف‌تر می‌نمايد.
ابن ميثم، معرفت و شناخت خدا را عقلاً واجب دانسته و بر آن است كه اين معرفت از روی تقليد و به موجب نقل قابل حصول نيست (قواعد المرام، 28). وی ظاهراً در باب اثبات صانع، نظر معتزله را بر اشاعره برتری داده است (همان، 63، 82، 84). وی در باب نبوت، سبك دقيق فلسفی در پيش گرفته و آن را به مطالب «ما، هل، لِمَ، كيف و من» تطبيق داده و بيان كرده است (همان، 121). دربارۀ حشر و معاد نظر ابوالحسن بصری را پذيرفته و بر آن است كه اجزاء اصليۀ انسان كه تحول و تغيير نمی‌يابد، محشور می‌شود (همان 139-144؛ برای برخی ديگر از نظرات او، نك‍ : شرح نهج البلاغة؛ شريف لاهيجی، 2 / 545-547). به هر حال ابن ميثم در روزگار خود چندان شهرت داشته كه او را با صفاتی چون فيلسوف، محقق و زبدۀ فقها و محدثان و متكلم ماهر (حر عاملی، 1 / 332؛ ماحوزی، «السلافة»، 1 / 42) وصف كرده و طريحی (6 / 172) او را در فقه، چون خواجه نصيرالدين در كلام دانسته است. همچنين سليمان ماحوزی بحرانی به درخواست شاگردان و دوستان، رساله‌ای در شرح حال او به نام السلافة البهية فی الترجمة الميثمية پرداخته است. به گفتۀ همو («السلافة»، 1 / 47-53) فقيهان و محدثان و متكلمان و اديبان به آراء و روايات ابن ميثم، به تصريح يا به اشاره استناد جسته‌اند. از جمله گفته‌اند مراد ميرسيد شريف جرجانی از «بعض الافاضل» در حاشيۀ مطول تفتازانی به تصريح فاضل چلبی شارح ديگر مطول، كمال‌الدين ابن ميثم بحرانی است (همان، 1 / 47، 48).
دربارة تاريخ درگذشت ابن ميثم اگرچه بيشتر منابع 679ق / 1280م را ذكر كرده‌اند، ولی با توجه به اين نكته كه وی در 681ق تأليف الشرح الصغير لنهج البلاغة را به پايان رساند (آقابزرگ، طبقات، 188)، می‌بايست پس از آن تاريخ درگذشته باشد؛ كنتوری نيز در يك جا 699ق / 1300م را تاريخ درگذشت او دانسته است (ص 291). قبر او را در دو جا: الدونج يا هلتا در ماحوز بحرين دانسته‌اند. نوری (3 / 461) يادآور شده كه براساس قراين و شواهد قبر او می‌بايست در هلتا باشد، ولی برخی اشاره كرده‌اند كه قبر واقع در الدونج، از آنِ نيای او ميثم بن معلی است نه كمال‌الدين ابن ميثم (نامۀ دانشوران، 3 / 287).

آثـار

 حدود 30 اثر به ابن ميثم نسبت داده شده است:

الف ـ چاپی

 اختيار مصباح السالكين، خلاصۀ شرح بزرگ نهج البلاغۀ وی است كه آن را به اشارۀ عطاملك جوينی برای دو فرزند او نظام‌الدين محمد و مظفر‌الدين علی تأليف كرد. اين كتاب به ويرايش محمد هادی امينی به چاپ رسيده است؛ شرح المائة كلمة لنهج البلاغة (استرآبادی، 511) كه كنتوری (ص 349) نام اصلی آن را منهاج العارفين ذكر كرده و آقابزرگ از نسخه‌های آن در كتابهای اهدايی مشكوة و كتابخانۀ كاشف الغطا ياد كرده است ( الذريعة، 23 / 168). اين كتاب در 1390ق به كوشش محدث ارموی در قم چاپ و منتشر شده است؛ قواعد المرام فی علم الكلام، كه آن را به اشارۀ عزالدين ابوالمظفر عبدالعزيز بن جعفر نيشابوری نوشت. اين كتاب به كوشش سيد احمد حسينی در قم (1398ق) چاپ شده است. نام ديگر آن القواعد الالهية فی الكلام و الحكمة است (همان،17 / 179)؛ مصباح السالكين يا شرح بزرگ نهج البلاغة كه در 1276ق به اهتمام آخوند ملا محمدباقر در تهران چاپ سنگی شد و بار ديگر در 1404ق در تهران به كوشش جمعی از محققان به نام شرح نهج البلاغة به چاپ رسيد. ابن ميثم خود در مقدمه آورده كه اين شرح را به تشويق و برای عطاملك جوينی نوشته است (شرح نهج البلاغة، 1 / 4).

ب ـ خطی و آثار يافت نشده

 رسالة فی آداب البحث (طريحی، همانجا)؛ الاستغاثة فی بدع الثلاثة (شريف لاهيجی، 2 / 545) كه آقابزرگ ( الذريعة، 2 / 28) آن را از تصنيفات شريف ابوالقاسم علی بن احمد كوفی (د 352ق) دانسته و كنتوری (صص 82، 83) پس از تأييد اين مطلب، نام اصلی آن را البدع المحدثة ذكر كرده است؛ استقصاء النظر فی امامة ائمة الاثنی عشر (شريف لاهيجی، همانجا)، كه افندی اصفهانی در صحت انتساب آن به ابن ميثم ترديد كرده است (همانجا)؛ اصول البلاغة، كه آن را برای نظام‌الدين منصور پسر عطاملك جوينی نوشت (كنتوری، 49). اين كتاب به تجريد البلاغة نيز نامبردار است (آقابزرگ، همان، 3 / 352) و دو نسخه از آن يكی در كتابخانۀ سپهسالار و ديگری در كتابخانۀ مجلس شورای اسلامی شمارۀ 2 موجود است (دانش پژوه، 1 / 146). به نظر می‌رسد كه كتاب تجريد الاصول فی علم البلاغة كه به ابن ميثم منسوب است و نسخه‌ای از آن در جامع كبير صنعا وجود دارد (عيسوی، 452) همين اصول البلاغة باشد؛ رسالة فی الامامة (استرآبادی، 511)؛ بحرالخضم در الهيات (بحرانی، 1 / 45)؛ جواب رسالة نصيرالدين، كه نسخه‌ای از آن در كتابخانۀ حكيم در نجف موجود است (نجف، 1 / 164)؛ شرح الاشارات فی الحكمة النظرية، شرحی است بر اثر استادش علی بن سليمان بحرانی در كلام و حكمت (ماحوزی، فهرست، 69؛ كنتوری، 45)؛ شرح حديث « الناس نيام»، كه نسخه‌ای از آن در نجف هست (فهرست، 51)؛ شرح رسالة العلم اثر شيخ طوسی (كنتوری، 335)، كه محتملاً همان كتابی است كه به نام رسالة فی العلم به او نسبت داده شده است (استرآبادی، همانجا) و نسخه‌ای از آن در دانشگاه استانبول نگهداری می‌شود (ششن، 2 / 353)؛ شرح صغير نهج‌البلاغة (استرآبادی، همانجا)، كه به گفتۀ آقابزرگ (الذريعة، 20 / 198) احتمالاً همان شرح المائة كلمة لنهج البلاغة است؛ غاية النظر در علم كلام (همان، 16 / 24)؛ القواعد فی اصول الدين (طريحی، 6 / 172)؛ المراسلة، نامه‌هايی است كه به خواجه نصيرالدين طوسی نوشته است (آقابزرگ، همان، 20 / 297)؛ المعراج السماوی (همان، 21 / 230)؛ مقاصد الكلام، كه گويا همان قواعد المرام اوست (همان، 21 / 384)؛ النجاة فی القيامة فی تحقيق امر الامامة، كه نسخه‌ای از آن در آستان قدس هست (آستان، 11 / 413)؛ رسالة فی الوحی و الالهام (بحرانی، 1 / 45)، يا الوحی و الالهام و الفرق بينهما و الاشراق (آقا بزرگ، همان، 25 / 61). برای ديگر نسخ خطی او می‌توان به بروكلمان مراجعه كرد (GAL, S, I / 705).

مآخذ

 آستان قدس، فهرست؛ آقابزرگ، الذريعة؛ همو، طبقات اعلام الشيعة، قرن 7، به كوشش علی نقی منزوی، بيروت، 1972م؛ ابن ميثم، ميثم بن علی، شرح نهج البلاغة، تهران، 1404ق؛ همو، قواعد المرام فی علم الكلام، به كوشش احمد حسينی، قم، 1398ق؛ استرابادی، ميرزا محمد، منهج المقال، تهران، 1306ق؛ افندی اصفهانی، عبدالله، رياض العلماء، به كوشش محمود مرعشی و احمد حسينی، قم، 1401ق؛ بحرانی، يوسف، كشكول، بيروت، 1406ق؛ تنكابنی، محمدبن سلیمان، قصص العلماء، تهران، 1364ش؛ حرعاملی، محمدبن حسن، امل الآمل، به كوشش احمد حسينی، بغداد، مكتبة الاندلس؛ خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، تهران، 1382ق / 1962م؛ دانش پژوه، محمدتقی و بهاءالدين علمی انواری، فهرست كتابهای خطی مجلس شورای اسلامی شم‍ 2، تهران؛ شريف لاهيجی، محمدبن علی، محبوب القلوب، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛ ششن، رمضان، نوادر مخطوطات العربية فی مكتبات تركيا، بيروت، 1400ق؛ شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنين، تهران، 1365ش؛ طريحی، فخرالدين بن محمد، مجمع البحرين، به كوشش احمد حسينی، تهران، مكتبة المرتضوية؛ عيسوی، احمد محمد و محمد سعيد مليح، فهرست مخطوطات المكتبة الغربية بالجامع الكبير بصنعاء، اسكندريه، منشأة المعارف؛ فهرست مخطوطات خزانة الروضة الحيدرية، به كوشش احمد حسينی، نجف، 1391ق؛ كنتوری، اعجاز حسين، كشف الحجب و الاستار عن اسماء الكتب و الاسفار، به كوشش م. هدايت حسين، كلكته، 1935م؛ ماحوزی بحرانی، سليمان، «السلافة البهية فی الترجمة الميثمية»، كشكول (نك‍ : بحرانی در همين مآخذ)؛ همو، فهرست آل بابويه و علماء البحرين، به كوشش احمد حسينی و محمد مرعشی، قم، 1404ق؛ نامۀ دانشوران، قم، دارالفكر؛ نجف، محمد مهدی، فهرست مخطوطات مكتبة آية الله الحكيم العامة، نجف، 1381ق؛ نوری، ميرزا حسين، مستدرك الوسائل، تهران، 1318-1321ق؛ نيز:

GAL,S.

سیدجعفر سجادی