ابن میسر

اِبْنِ مُيَسَّر، ابوعبدالله تاج‌الدين محمد بن علی بن يوسف بن ميسر (د 677ق / 1278م)، مورخ مصری. نام او به صورتهای ابن ميسرة (ابن زيات، 41، 77، قس: 141) و ابن ميسر نيز آمده است (ابن ميسر، 98؛ قس: EI2). از وی با شهرت ابن جَلَب راغب هم ياد می‌شود (ابن دقماق، 2 / 36؛ EI2)، هر چند ويت در يكی بودن ابن ميسر و ابن جلب راغب، ترديد كرده است (صص 68-69؛ قس: مقريزی، 2 / 17، 19). ابن شاكر (9 / 312) از آموزش ابن ميسر نزد مشايخ زمانش به شكلی كلی ياد می‌كند و از آنان نام نمی‌برد. ابن ميسر خود به اينكه از پدرش حديث شنيده است، اشاره دارد (نك‍ : ابن زيات، 149) و از آن می‌توان دانست كه پدر او از دانشمندان روزگار خود بوده است .
با آنكه ابن ميسر كتاب تاريخ القضاة را نوشته (ابن شاكر، همانجا؛ صفدی، 4 / 188؛ سخاوی، 205)، اما اهميت وی بيشتر به سبب، تأليف اثری در تاريخ مصر (صفدی، همانجا) است. اين اثر كه از مراجع مقريزی بوده (نك‍ : دنبالۀ مقاله) مورد استفادۀ مورخان بعد از او قرار گرفته است. به‌ويژه می‌توان از الانتصار ابن دقماق (1 / 50، 79، 132، 136، 2 / 36، 37، 43) و الكواكب ابن زيات (صص 41، 42، 45، 77، 120، 141، 143، 149، 167، 178، 225) ياد كرد. اغلب گفته شده است كه ابن ميسر اين تاريخ را به عنوان ذيلی بر تاريخ مسبّحی فراهم كرده (صفدی، همانجا؛ سخاوی، 278) و سالهای وقايع آن را به 553ق رسانده است (ابن ميسر، 97). با اينهمه نقل برخی وقايع مربوط به سدۀ 4ق (ابن ميسر، 45-54؛ ابن دقماق، 1 / 136، 2 / 36) بيانگر آن است كه او صرفاً به ذيل‌نويسی بر اثر مسبحی نپرداخته بوده است. احتمال پذيرفتنی‌تر آن است كه آخرين بخش تاريخ بزرگ ابن ميسر (نك‍ : صفدي، همانجا) عنوان تكملۀ تاريخ مسبحی را داشته است (ويت، 67؛ قس: EI2). آغاز تاريخ ابن ميسر فتح مصر به دست مسلمانان و يا دست كم تاريخ طولونيان بوده است (ويت، 80).
هانری ماسه بخشی از تاريخ ابن ميسر را كه مربوط به دورۀ فاطمی است، با مقدمه‌ای به فرانسه در 1919م در قاهره به چاپ رسانيده است (GAL, S, I / 594). پيش از او نيز دوسلان منتخباتی از اين اثر را با ترجمۀ آن به فرانسه در پاريس (1884م) در مجموعۀ «مورخان شرقی جنگهای صليبی» چاپ كرده بود (GAL, S, I / 507). دوم برترو گزيده‌هايی از اين نسخه را استنساخ و به فرانسه ترجمه كرده كه در كتابخانه ملی پاريس موجود است (ويت، 70، حاشيه). ويت كه مصحح خطط مقريزی است، معرفی و نقد مفصلی بر كتاب چاپ ماسه دارد و معتقد است كه نسخۀ خطی تاريخ ابن ميسر نسخۀ اصلی كتاب نيست، بلكه يادداشتهايی است كه مقريزی بنا به نياز خود از تاريخ ابن ميسر تهيه كرده بوده تا در تك‌نگاريهای خود دربارۀ موضوعاتی چون تاريخ وزرا و قضات، يا قحط و طاعون مورد استفاده قرار دهد و همان يادداشتهاست كه به صورت موجود به دست ما رسيده است (صص 73-74؛ نيز نك‍ : ابن ميسر، 98). ويت جدول مفصلی برای نشان دادن موارد انطباق اتعاظ الحنفاء و خطط مقريزی با تاريخ ابن ميسر به دست داده است (صص 75-78؛ نيز نك‍ : مقريزی، 1 / 60، 83، 94، 100، 420، 427، 432، 442، 452، 467، 489، 493، 2 / 163). به نظر او بيش از يك پنجم اثر ابن ميسر در دو كتاب مقريزی نقل شده است (ص 78).

مآخذ

 ابن دقماق، ابراهيم بن محمد، الانتصار لواسطة عقد الامصار، به كوشش د فولرس، قاهره، 1893م؛ ابن زيات، محمدبن ناصرالدین، الكواكب السيارة فی ترتيب الزيارة، بغداد، مكتبة المثنی؛ ابن شاكر كتبی، محمد، عيون التواريخ، نسخۀ عكسی موجود در كتابخانۀ مركز؛ ابن ميسر، محمدبن علی، اخبار مصر، به كوشش هانری ماسه، قاهره، 1919م؛ سخاوی، محمدبن عبدالرحمن، اعلان بالتوبيخ، به كوشش فرانتس روزنتال و صالح احمد علی، بغداد، 1382ق / 1963م؛ صفدی، خليل بن ایبک، الوافی بالوفيات، به كوشش س. ددرينگ، بيروت، 1394ق / 1974م؛ مقريزی، احمد بن علی، الخطط، بولاق، 1270ق؛ نيز:

EI2; GAL, S; Wiet, Gaston, “Comptes rendus”, JA, Paris, Juillet-Septembre, 1921, vol. XVIII.

محمدمهدی مؤذن جامی