تورقود

تورْقود، عنوان یا لقب دو تن از سرداران و دریانوردانِ مشهور عثمانی که منطقه‌ای جغرافیایی موسوم به تورقود ایلی در آناتولی نیز به آنها منسوب شده است. عنوان یکی از خاندانهای حکومتگر ــ تورقود اوغوللاری ــ در آناتولی هم از این لقب گرفته شده است. تورقود به صورتهای طورقود، تورگوت، طورغود، و در منابع اروپایی به صورت دراگوت نیز آمده است:

1. تورقود

سردار و یکی از یاران عثمان غازی بنیان‌گذار سلسلۀ عثمانی که لقب الب (قهرمان) نیز داشت (طاش ـ کوپری‌زاده، 12؛ مجدی، 32؛ ثریا، 3/ 255؛ نیز نک‍ ‍: ه‍ د، 9/ 740). از جزئیات زندگی وی آگاهی نداریم. آنچه مسلم است، وی در نبـردهای عثمان غازی با امیـران و بیکهای اسکـی‌شهر (نک‍ : ه‍ د، 8/ 391-395) شرکت داشت (اوزون چارشیلی،I/ 106-107). تورقود در 698ق/ 1299م، به دستور عثمان‌غازی ناحیۀ اینه‌گول را محاصره و تصرف کرد (همو، I/ 107) و همانجا را طبق سنتی رایج در میان اوغوزان، به اقطاع گرفت و پس از آن (همو، I/ 109) این ناحیه به تورقود ایلی معروف گردید (طاش‌کوپری‌زاده، مجدی، همانجاها). تورقود الب در لشکرکشی اورخان به بورسه (نک‍ : ه‍ د، 10/ 421-422) و تصرف آترانوس که امروزه «اورخان ایلی» نامیده می‌شود و کلید فتح سراسر بورسه به شمار می‌رفت، شرکت داشت (نشری، I/ 132؛ اوزون چارشیلی، I/ 117-118).
تورقود الب یکی از مریدان صدیق گیکلوبابا بود و در محلی نزدیک به اقامتگاه او در تورقود ایلی اقامت داشت و پس از مرگ در همانجا به خاک سپرده شد (طاش کوپری‌‌زاده، مجدی، همانجاها).

2. تورقود پاشا

معروف به تورقود رئیس (د 972ق/ 1565م)، یکی از نام‌آورترین دریانوردان دولت عثمانی. پدرش موسوم به ولی، یکی از روستاییان سِردالوز یا سِرولوز (اوزون ـ چارشیلی، II/ 384)، از توابع موغلا (مُغله) مـرکز ایالت‌منتشا بود (سامی، 6/ 7، 434؛ ثریا، همانجا). برخی از منابع، نیاکان تورقود را از مسیحیان ولایت منتشا دانسته‌اند (هامر پورگشتال، III/ 406).
او در جوانی به پهلوانی و قدرت بدنی و مهارت در تیراندازی مشهور بود (همو، III/ 407؛ اوزون چارشیلی، همانجا) و بنابر عادت رایج در منطقۀ اژه به کار در کشتیهای راهزنان دریایی می‌پرداخت. پس از مدتی به فرماندهی یک کشتی رسید (همانجاها) و در بیشتر جنگهای‌دریایی از جمله ‌نبرد پره‌وتزه ــ که یکی از‌مشهورترین جنگهای دریایی جهان است ــ همراه خیرالدین بارباروس، دریا سالار بزرگ عثمانی شرکت داشت (اوزون چارشیلی، II/ 379). پس از این جنگها، وی در دریای مدیترانه به دریانوردی پرداخت و با دریانوردان اروپایی (ونیزی، جنوایی، اسپانیایی و ناپلی) مصاف داد و پیروزیها به دست آورد (همانجا).
تورقود در 947ق/ 1540م به جزیرۀ کُرس حمله کرد، اما موفق نشد و به اسارت در آمد. او را به پاروزنی در کشتیها واداشتند و سپس در جنوا زندانی کردند. خیرالدین بارباروس با دادن 3 هزار سکۀ طلا از سویی، و تهدید به تخریب شهر جنوا، او را آزاد ساخت و سپس یکی از کشتیهای خود را به او داد (همانجا) و به تربیتش همت گماشت. تورقود در مدتی اندک به یکی از ماهرترین دریانوردان ناوگان عثمانی تبدیل شد و به خدمت سلطان درآمد و خود و اطرافیانش، از تیول و مقرری خاصی برخوردار گردیدند (ثریا، 3/ 255). وی جزیرۀ جَربه را پایگاه خود قرار داد، دریانوردان ترک و عرب را در آنجا گرد آورد و در زمینۀ تقسیم غنایم با سلطان تونس قراردادی منعقد کرد؛ سپس برخی از نواحی واقع میان تونس و طرابلس غرب، از جمله شهر مهدیه را در 951ق/ 1544م تصرف کرد (اوزون ـ چارشیلی، II/ 385). تصرف مهدیه دولتهای جنوب اروپا را به اتحاد برضد او برانگیخت و فرماندهی نظامی این اتحادیه مهدیه را از تصرف تورقود خارج ساخت (همانجا).
تورقود در 958ق/ 1551م به جزیرۀ مالت حمله برد. تصرف این جزیره که پایگاه راهزنان مسیحی بود، به سبب بروز اختلاف میان تورقود و سنان پاشا، دریا سالار عثمانی میسر نشد، اما طرابلس غرب به تصرف نیروی عثمانی درآمد (همو، II/ 395-396). از این تاریخ طرابلس به مدت 360 سال در قلمرو عثمانی قرار گرفت (دانشمند، IV/ 385). سلطان سلیمان نیز بیگلربیگی طرابلس را به تورقود واگذار کرد.
در 959ق/ 1552م، ناوگان عثمانی به درخواست هانری دوم، پادشاه فرانسه به یاری او شتافت. این مأموریت به تورقود واگذار شد و فرمانده اسپانیایی در این جنگ شکست خورد و به جزیرۀ ساردنی فرار کرد. جزیرۀ جربه بار دیگر به تصرف تورقود درآمد و سردار اسپانیایی نیز به اسارت گرفته شد (اوزون ـ چارشیلی، II/ 386-388).
جزیرۀ مالت به سبب اهمیت نظامی ـ بازرگانی از یک سو، و مزاحمت شوالیه‌های آنجا برای کشتیهای عثمانی از سویی دیگر، توجه دولت عثمانی را برانگیخت. به همین سبب نیروی دریایی عثمانی به دریا سالاری پیاله پاشا (ه‍ م) و نیروی زمینی به سرداری مصطفیٰ پاشا قزل احمدلی بار دیگر مأمور فتح این جزیره شدند. تورقود رئیس بیگلربیگی طرابلس نیز در 972ق/ 1565م در این جنگ شرکت کرد، اما بر اثر اصابت گلوله از پای درآمد و در طرابلس به خاک سپرده شد (اوزون ـ چارشیلی، II/ 388-390؛ مانتران، 253؛ ووسینیچ، 18).
تورقود رئیس موفق شد نیروی دریایی عثمانی را که پس از درگذشت خیرالدین بارباروس تضعیف شده بود، بازسازی و تقویت کند (کاظمی، 341) و سلطه و حاکمیت عثمانی بر دریای مدیترانه را با قدرت نگاه دارد (شاو، 1/ 192).

مآخذ

ثریا، محمد، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، 1311ق؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1316ق؛ شاو، ا.ج. و ا.ک.شاو، تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیۀ جدید، ترجمۀ محمود رمضان‌زاده، مشهد، 1370ش؛ طاش کوپری‌زاده، احمد، الشقائق النعمانیة، به کوشش احمد صبحی فرات، استانبول، 1405ق؛ کاظمی، محمدحسن، تاریخ جهان اسلام و روابط خارجی آن از آغاز تا امروز، تهران، 1371ش؛ مجدی محمدافندی، حدائق الشقائق ( ذیل الشقائق النعمانیة)، به کوشش عبدالقادر اوزجان، استانبول، 1989م؛ ووسینیچ، و.، تاریخ امپراتوری عثمانی، ترجمۀ سهیل آذری، تهران، 1346ش؛ نیز:

DāniŞmend, İ.H., İzahlı Osmanlı tarihi kronolojisi, Istanbul, 1972; Hammer-Purgestall, J., Geschichte des osmanischen Reiches,Wien,1828; Mantran, R. «North Africa in the Sixteenth and Seventeenth Centuries», The Cambridge History of Islam, ed. P.M. Holt, Cambridge, 1970, vol. IIA; NeŞrî, M., Cihan Nümâ, ed. F. R. Unat and M.A.Köymen, Ankara, 1949; UzunçarŞılı, İ.H., Osmalı tarihi, Ankara, 1972.
علی‌اکبر دیانت