تنین

تِنّین (دراکو، اژدها)، سومین صورت از صور فلکی نیم‌کرۀ شمالی که به صورت ماری بزرگ و دراز و بسیار پیچیده و گره‌مانند گرداگرد قطب شمالی آسمان قرار گرفته، و قطب شمال فلک البروج در آن واقع است (بیرونی، التفهیم، 91). اراتستن و ابرخس واژۀ یونانی مار را برای آن به کار برده‌اند و از این‌رو در جداول لاتین و متون ادبی و فرهنگ عامه، واژه‌هایی معادل مار برای آن به کار رفته است (آلن، 202-203). 
این صورت فلکی نزد بسیاری از اقوام باستانی نماد قدرت اهریمن، تاریکی و آشوب است (اُلکات، 186). اسطوره‌شناسان بر این باورند که این صورت فلکی نماد «دراکو»، یکی از عفریته‌های تایتانها در نبرد با خدایان کوه المپ است که آتنا (مینروا) او را از دمش گرفت و به فاصلۀ دوری از زمین پرتاب کرد، دراکو به گنبد ستارگان برخورد کرد و در همانجا منجمد شد (آلن، 203؛ الکات، 187؛ کیمبل، 68). از سوی دیگر تنین را نماد اژدهای محافظ سیبهای طلایی هیسپریدس می‌دانند که هرکول او را از میان برداشت و به همین سبب در نقشه‌های کهن آسمان همواره سر تنین زیر پای هرکول (نک‍ : ه‍ د، جاثی علی رکبتیه، صورت فلکی)، قرار گرفته است (الکات، همانجا؛ بادی، 60). برخی نیز او را نماد مار اغواگر حوا در باغ عدن بر می‌شمرند (آلن، همانجا). در صورت‌بندی شیلر این صورت فلکی نماد کودکان بی‌گناه بیت لحم در نظر گرفته شده است (همانجا). 
 در جداول نجومی قدیم تنین دارای 31 ستاره از قدرهای سوم تا ششم است که هیچ کدام از آنها خارج صورت نیستند (صوفی، 50) و مزاج تمامی آنها مریخ دانسته شده است (شهمردان، 434؛ نصیرالدین، 39-42). قدرهای ذکر شده برای 10 ستاره در جدول صوفی با مقادیر بطلمیوس متفاوت است و صوفی خود به این تفاوتها اشاره کرده است (بطلمیوس، 344-345؛ بیرونی، القانون...، 3/ 1019-1021؛ صوفی، 58-59). بطلمیوس و صوفی برخی از ستارگان کم‌نور ولی قابل رؤیت (با قدر کمتر از 6) را ذکر نکرده‌اند (مانند ستارگان 36، 42 و...). 

ابتدای صورت 4 ستاره است که میان «فَرقَدین» (دو ستارۀ روشن در ابتدای صورت فلکی دب اصغر) و «نسر واقع» (ه‍ م) قرار می‌گیرند و مانند مربعی منحرف به نظر می‌رسند که سر اژدها را می‌سازند، سپس صورت در جانب شمال ادامه پیدا می‌کند تا به مجموعه‌ای از ستارگان می‌رسد که پهن‌ترین قسمت صورت را در آسمان تشکیل می‌دهند. پس از یک انعطاف به جنوب متمایل می‌شود و به دو ستارۀ روشن می‌رسد که میان «فرقدین» و سر اژدها قرار می‌گیرند، سپس دوباره منعطف می‌شود و چند ستارۀ روشن میان «فرقدین» و انتهای «دب اکبر» (ه‍ م) را دربر می‌گیرد (صوفی، 50؛ نصیرالدین، 35). 
اعراب ستارگان تنین را به عنوان یک صورت فلکی مستقل نمی‌شناختند. صوفی اشاره می‌کند که ایشان اژدهای این صورت را مار دانسته‌اند و می‌گوید گروهی 4 ستارۀ واقع در ابتدای صورت را مار دانسته‌اند و گروهی دیگر ستارگان میان فرقدین و دنبالۀ دب اکبر را به صورت مار در نظر گرفته‌اند (ص 55-56). اعراب ستارۀ واقع بر زبان اژدها را «راقص» و 4 ستارۀ سر آن را «عَواید» می‌نامیدند. ستاره‌ای کوچک در میان عواید قرار دارد که آن را «رُبَع» به معنای شتر کوچک می‌خواندند و دو ستارۀ روشن بین فرقدین و عواید را ذئبین (عوهقین، جرین) می‌نامیدند. ایشان عواید را به 4 شتر ماده تشبیه می‌کردند که از ربع در برابر این دو گرگ محافظت می‌کنند. یکی از ستاره‌های واقع بر دم اژدها (ستارۀ بیست و هفتم صورت) را «ذیخ» (کفتار نر) و 3 ستارۀ 14، 15 و 16 صورت را که در محل چرخش صورت به سمت جنوب قرار دارند «الاثافی» (دیگپایه) می‌نامیدند (صوفی، 54-55؛ نصیرالدین، 38-39؛ شهمردان، 434-435). 
در رده‌بندی امروزی صورت فلکی تنین 79 ستارۀ درخشان‌تر از قدر 5/ 5 دارد و با صورتهای عوّا، زرّافه، قیفاووس، دجاجه، جاثی علی رکبتیه، شلیاق، دب اکبر و دب اصغر هم‌مرز است و محدودۀ بعد 21 ساعت و صفر دقیقه تا 9 ساعت و 18 دقیقه و میل °48+ تا °67+ یعنی حدود 625/ 2٪ پهنۀ آسمان (95/ 082‘1 درجۀ مربع) را می‌پوشاند. درخشندگی کلّی آن 295/ 7 (چهلمین صورت فلکی درخشان آسمان) است و 3 بارش شهابی دراکونیدز (28 ژوئن/ 7 تیر)، اُمیکرون دراکونیدز (16 ژوئیه/ 25 تیر) و اکتبر دراکونیدز (9 اکتبر/ 17 مهر) در آن روی می‌دهد (بکیچ، 202). 
نامهای امروزین ستارگان تنین در زبانهای اروپایی بعضاً صورت تحریف‌شدۀ نام عربی آنها ست، مانند Thuban که احتمالاً همان ثعبان است و یا Aldhibah که احتمالاً تصحیف الذیخ است (کونیچ، 34-35). 

مآخذ

بیرونی، ابوریحان، التفهیم، به کوشش جلال‌الدین همایی، تهران، 1352ش؛ همو، القانون المسعودی، حیدرآباد دکن، 1375ق/ 1956م؛ شهمردان بن ابی الخیر، روضة المنجمین، به کوشش جلیل اخوان زنجانی، تهران، 1368ش؛ صوفی، عبدالرحمان، صور الکواکب، فرانکفورت، 1406ق/ 1986م؛ نصیرالدین طوسی، ترجمۀ صورالکواکب، به کوشش معزالدین مهدوی، تهران، 1351ش؛ نیز: 

Allen, R. H., Star Names, Their Lore and Meaning, New York, 1963; Bakich, M., The Cambridge Guide to the Constellations, Cambridge, 1995; Boddy, J., Constellations, Stars and Stories, New York, 2003; Kunitzch, P., Der Sternkatalog des Almagest die arabisch-mittelalterliche Tradition, Wiesbaden, 1986; Ptolemy, Almagest, tr. and ed. G. j. Toomer, London, 1984; Kimble, E., Constellations Dot-to-Dot, New York, 2001; Olcott, W., Star Lore of all Ages, Kessinger Publishing, 1996. 
محمد مظفری